مجموعه‌سازی منابع کتابخانه‌ای ایران: تحلیل محتوای آثار در 5 دهه اخیر

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 6، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 19، خرداد 1399، صفحه 128-151   

نوع مقاله: مقالات مروری

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v0i0.63492

نویسندگان

معصومه یگانه فر^* ؛ عاطفه زارعی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

چکیده

مقدمه: به‌منظور تحلیل کیفی و کمّی محتوای متون مجموعه‌سازی علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران، منابع موجود از آغاز پیدایش متون مجموعه‌سازی تا ابتدای دهه 90، شناسایی، مقوله‌بندی و مورد بررسی قرار گرفته است.
روش­‌شناسی‌: مقاله مروری تحلیلی حاضر، به روش کتابخانه‌ای و با استفاده از تحلیل محتوای متون، انجام گرفته است. به این منظور، عبارت‌ها و کلیدواژه‌هایی همچون «مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها»، «انتخاب و تهیه مجموعه کتابخانه»، «مجموعه‌گستری»، «تهیه و سفارش کتاب»، «گزینش کتاب»، «خط‌‌مشی کتابخانه»، و «مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های ایران»، در تمامی پایگاه‌های علمی ایران در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مورد جست‌وجو قرار گرفت و در نهایت، بر اساس متون بازیابی‌ شده، سه دسته عمده، یعنی کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های این حوزه در طی 5 دهه، 40، 50، 60، 70، و 80، مقوله‌بندی و در هر دهه با توجه به مؤلفه‌های موضوعی موردنظر در این پژوهش، تحلیل محتوا شد.
یافته‌ها: در مجموع بیش­تر آثار منتشرشده (58/40)، به موضوع نیازسنجی اختصاص دارد. پس از آن به ترتیب موضوعات فناوری‌ها (66/26 درصد)، ابزارهای انتخاب (20/18 درصد) و خط‌مشی‌ها (61/14 درصد) مورد توجه نویسندگان حوزه مجموعه­‌سازی بوده است. حدود نیمی از کل آثار منتشرشده در حوزه مجموعه­‌سازی در 5 دهه اخیر، مربوط به مقاله­هاست (195 اثر). 119 اثر (52/30 درصد) مربوط به پایان‌نامه­‌هاست و 76 اثر (48/19 درصد) نیز کتاب­‌های منتشرشده در این حوزه را شامل می‌­شود. بیش­تر کتاب‌های انتشاریافته در حوزه مجموعه­‌سازی تألیفی هستند و مقاله­‌های انجام شده در این حوزه، بیش­تر به نیازسنجی و ارزیابی منابع و مجموعه‌­های کتابخانه­‌های مختلف اختصاص دارد. به نظر می‌رسد نتایج تمامی پایان‌نامه‌های انجام‌شده در این حوزه، به‌صورت مقاله علمی منتشر نشده است.
نتیجه‌­گیری: نتایج این پژوهش که منتج به اطلاع از چگونگی انجام پژوهش‌ها و آثار منتشرشده در این حوزه خواهد شد، ضمن پی بردن به فرصت‌ها و پر نمودن شکاف‌های موجود در حوزه مجموعه‌سازی، می‌تواند همچون نقشه راه پژوهشگران، مؤلفان و ناشران عمل کند. هم‌چنین، بازخورد این تحلیل‌ها و ارزیابی‌ها، با نشان دادن نقاط قوت و ضعف وضعیت موجود، موجب ارتقاء کمی و کیفی مطالعات و نیز انتشارات و تناسب آن‌ها با نیازهای آموزشی و پژوهشی در این حوزه خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

کلیدواژه‌ها: تهیه و سفارش کتاب؛ خط‌مشیء کتابخانه؛ گزینش کتاب؛ مجموعه‌سازی؛ مجموعه‌گستری

مراجع

ابراهیمی، کمال (1387). مقایسه نیروی انسانی، مجموعه، فضا و بودجه کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های دانشکده‌ای دانشگاه علوم پزشکی تبریز با استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران و استانداردهای انجمن کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی ACRL. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز.

اشراق جهرمی، محمد‌ناصر (1366). ارزیابی مجموعه و خدمات کتابخانه‌های مراکز تربیت‌معلم تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه تهران.

اکرمی، مهین (1380). بررسی امکانات و نیازهای اطلاعاتی کارخانه‌های صنایع غذایی شهر مشهد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

اوصیا، فاطمه بیگم (1384). بررسی وضعیت نشر و توزیع کتاب در استان مازندران در سال‌های 1378-1382. پایان‌نامه کارشناسی‌ ارشد رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه آزاد.

بیگدلی، زاهد؛ رستمی‌کوهی، منصور (1389). خط‌مشی‌های مجموعه‌سازی کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های کشور. نشریه اطلاع‌رسانی و کتابداری، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 21 (2)، 159-146.

تجدد، نسترن (1384). دیدگاه ناشران درباره ثبات سیاسی و اقتصادی حاکم در نشر کتاب طی سال‌های 1376 تا 1383. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

جمشیدی، نظام (1386). بررسی وضعیت کتابخانه‌های آموزشگاهی مقطع متوسطه استان کرمانشاه و مقایسه آن با استانداردهای ایفلا برای کتابخانه‌های آموزشگاهی به‌منظور ارائه راهکارهایی جهت بهینه‌سازی وضعیت آن‌ها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز.

جنتی (صدیق)، شهلا (1356). ارزشیابی مجموعه مرجع کتابخانه ملاصدرا دانشکده ادبیات و علوم دانشگاه شیراز در زمینه علوم انسانی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز.

جوکار، عبدالرسول (1357). ارزیابی مجموعه کتب مرجع کتابخانه ملاصدرا دانشکده ادبیات و علوم دانشگاه شیراز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز.

حری، عباس. (1372). مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، نشر کتابخانه.

خانبابا مشار (1352). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی از آغاز تا آخر سال 1345. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

دغاغله، زهلوله (1356). ارزیابی منابع مرجع دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه جندی‌شاپور اهواز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز.

دلبری‌پور، اصغر (1351). انتخاب کتاب. تبریز: دانشگاه تبریز.

دیانی، محمدحسین (1389). تاریخچه آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران. مشهد: انتشارات کتابخانه رایانه‌ای.

رستمی‌کوهی، منصور (1386). مقایسه وضعیت خط‌مشی‌های مجموعه‌گستری کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های تحت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه اهواز.

رمضانی، طیبه (1380). بررسی نیازهای اطلاعاتی اعضای هیأت‌علمی دانشگاه بیرجند. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

زارع‌پور، رقیه (1373). بررسی میزان همپوشانی عناوین نشریات ادواری خارجی در کتابخانه‌های دانشگاه علوم پزشکی شیراز و بیمارستان‌های تابعه در شهر شیراز طی سال‌های 1990-1992. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تهران.

زارع‌فراشبندی، فیروزه (1389). تعیین مؤلفه های ضروری در تدوین خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی از دیدگاه مدیران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی ایران. پایان‌نامه دکتری کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز.

زارعی، عاطفه (1380). بررسی استفاده از خط‌مشی مجموعه‌گستری و شناسایی مشکلات خط‌مشی مجموعه‌گستری از دیدگاه مدیران کتابخانه‌های دانشگاه‌های مجری دوره کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز.

سلطان‌محمدی، سوسن (1359). تحلیلی از خواندنی‌های مناسب کودکان قبل از دبستان، سال‌های 1340 تا 1357. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تهران.

سلطانی، پوری؛ فروردین، راستین (1379). دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، فارسی- انگلیسی و انگلیسی- فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

سلیمی‌جهرمی، معصومه (1366). کاربرد قانون برادفورد در بررسی استفاده از نشریات ادواری علوم پزشکی در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.

سینایی، علی؛ توفیق، مسعوده (1355). انتخاب کتاب: راهنمای کتابداران. تهران: مرکز مدارک علمی.

شعبانی، احمد (1377). بررسی مجموعه‌سازی کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های ایران و الگوی مناسب برای آن. پایان‌نامه دکتری کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.

شمسی، اشرف (1388). بررسی وضعیت نشر کتاب استان قم بین سال‌های 1386 – 1377. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان.

شهمیرزادی، طیبه (1379). مطالعه تطبیقی ساختار و محتوای سایت‌های مهم خدمات تحویل مدرک در وب و ارائه الگوی عملیاتی مناسب جهت استفاده از خدمات تحویل مدرک در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.

صابریان بروجنی، مژگان (1385). بررسی مدیریت کتابخانه‌های عمومی استان چهارمحال بختیاری بر اساس استانداردها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شمال تهران.

صنعت‌جو، اعظم (1379). بررسی توزیع موضوعی، جغرافیایی، نیروی انسانی و خدمات تحویل مدرک مراکز تحقیقاتی جهاد سازندگی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

عزیزی، فرهاد (1359). بررسی و ارزشیابی کتابخانه مدرسه عالی مهمان‌داری و خدمات پروازی وابسته به هواپیمای ملی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تهران.

علومی، طاهره (1376). اداره کتابخانه. تهران: سمت.

علیا دونیقی، بابک (1385). بررسی وضعیت نشر در استان‌ آذربایجان شرقی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

غنیمی‌فرد، الهه (1366). بررسی فعالیت‌های مرکز نشر دانشگاهی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تهران.

قربانی، ولی (1379). بررسی نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان دبیرستانی شهر مشهد و ارزیابی توانایی مجموعه کتابخانه‌ها در برآوردن این نیازها در سال تحصیلی 79-1378. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

کلهر، ناصر (1380). مطالعه تطبیقی متون کتابداری و اطلاع‌رسانی دهه هفتاد: تطبیق سرفصل‌های کتب تألیف و ترجمه‌ شده علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی با دروس کتابداری و اطلاع‌رسانی مقطع کارشناسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.

لایل، گای. و (1355). مدیریت کتابخانه‌های دانشکده‌ای. ترجمه پروین امین‌صالحی (سلیمانی). تهران: دانشگاه تربیت‌معلم.

مجتبوی نایینی، مهدی (1348). فهرست پانصد جلد کتاب مناسب برای کتابخانه‌های عمومی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه تهران.

محسنی، حمید (1385). کلیات مجموعه‌سازی و انتخاب. تهران: دانشگاه پیام نور.

محسنی، حمید (1386). مجموعه‌سازی و خدمات تحویل مدرک. تهران: کتابدار.

مهدیانی، علیرضا (1383). سیمای نشر کتاب در ایران‌ طی برنامه‌های دوم و سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1373-1383). پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

مؤسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی، مرکز خدمات کتابداری (1354). استانداردهای ایفلا برای کتابخانه‌های عمومی. ترجمه شیرین تعاونی. تهران: مرکز خدمات کتابداری.

مؤسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی، مرکز مدارک علمی (1355). سیاست اطلاعات علمی در کشور (بررسی و پیشنهادات). تهران: مرکز مدارک علمی.

نوکاریزی، محسن (1374). هماهنگی کتاب‌ها و مجلات رشته کتابداری با نیازهای آموزشی دوره کارشناسی ارشد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.

هاشمی، ابوالفضل (1379). واژگان کتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: دبیزش.