شناسایی عوامل مؤثر و تدوین الگوی پیشنهادی برای رفتار برنامه‌ریزی نشده کاربران در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی: مطالعه‌ای ترکیبی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 4، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 19، خرداد 1399، صفحه 80-102   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v0i0.76766

نویسندگان

هادی هراتی^{* 1}؛ نجلا حریری²؛ علیرضا اسفندیاری مقدم³

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات

³دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان

چکیده

مقدمه: یکی از مسائل مهم در حوزه رفتار مراجعان به کتابخانه‌ها، رفتار برنامه‌ریزی نشده[1] آن‌ها است که می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه میزان استفاده از منابع و خدمات و یا افزایش فرهنگ استفاده از کتابخانه‌ها در درون جوامع ایفا ‌کند. ازاین‌رو، پژوهش حاضر، با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ریزی نشده کاربران در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی به‌منظور ارائه الگوی پیشنهادی انجام شده است.
روش‌شناسی: پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است که با رویکرد ترکیبی (کیفی- کمی) و با استفاده از روش نظریه‌پردازی زمینه‌ای[2] در بخش کیفی و روش پیمایشی- تحلیلی در بخش کمی انجام شده است. ابزار گردآوری داده‌های بخش کیفی مصاحبه عمیق و نیمه ساختاریافته و بخش کمی پرسشنامه محقق ساخته بود. جامعه پژوهش در بخش کیفی را اعضای هیئت‌علمی و صاحب‌نظران سه حوزه‌ موضوعی کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدیریت و روانشناسی تشکیل دادند که با روش نمونه­گیری هدفمند ترکیبی (هدفمند و سپس گلوله برفی) تعداد 12 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. جامعه پژوهش در بخش کمی دانشجویان عضو کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های فردوسی مشهد، شهید چمران اهواز، تبریز، شیراز و پردیس دانشگاه تهران بودند و حجم نمونه 600 نفر تعیین گردید. تجزیه‌وتحلیل و کدگذاری داده‌های مصاحبه‌ها با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی MAXQDA 10 انجام شد و در بخش کمی برای تحلیل داده‌ها از روش معادلات ساختاری و نرم‌افزار لیزرل استفاده شد.
یافته‌ها: بر اساس یافته‌های بخش کیفی پژوهش، عوامل محیطی، منابع و خدمات اطلاعاتی، منابع انسانی، ویژگی‌های فردی، عامل موقعیتی زمان و عوامل فرهنگی و اجتماعی به‌عنوان عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ریزی نشده‌ی کاربران در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی شناسایی شدند و بر این پایه مدل عملیاتی این نوع از رفتارها طراحی گردید. بر پایه مدل عملیاتی، نتایج بخش کمی نشان داد عوامل محیطی از طریق عامل موقعیتی زمان و همچنین عوامل فرهنگی و اجتماعی از طریق ویژگی‌های فردی کاربران بر بروز رفتار برنامه‌ریزی نشده آن‌ها در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی تأثیرگذار هستند؛ درصورتی‌که منابع و خدمات اطلاعاتی و منابع انسانی تأثیر معناداری بر بروز این نوع از رفتارها ندارند. درنهایت الگوی پیشنهادی عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ریزی نشده مراجعان در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی بر اساس نتایج بخش کیفی و کمی پژوهش، طراحی گردید.
نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های پژوهش، به نظر می‌رسد، کتابخانه‌های دانشگاهی باید به‌منظور استفاده بهینه و مؤثر از منابع و خدمات، جذب مخاطب و افزایش سطح آگاهی و اطلاعات عمومی مراجعان، به عوامل مؤثر بر رفتار برنامه‌ریزی نشده مراجعان در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند.
[1]. Unplanned Behavior
[2]. Grounded Theory

کلیدواژه‌ها

رفتار اطلاع‌یابی؛ رفتار برنامه‌ریزی نشده؛ نظریه‌پردازی زمینه‌ای؛ کتابخانه‌های دانشگاهی

مراجع

استراوس، ‏‫انسلم ال ‬؛ و کوربین، ‏‫جولیت ام ‬‏ (۱۳۹۰)‏. مبانی پژوهش کیفی : فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای‏. (ابراهیم‌ افشار، مترجم). تهران: نشر نی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

‏‫اسماعیل‌زاده، علی؛ امرایی، حافظ؛ قلی پور، سارا؛ و مقدم، آرش‏. (۱۳۹۶)‏. تأثیر جو و طراحی چیدمان فروشگاه‎های اینترنتی، بر رفتار خرید آنی آنلاین مشتریان‏. فصلنامه علمی-پژوهشی مدیریت بازرگانی، 9(2)، 213-232. Doi: 10.22059/JIBM.2017.60166‬‬‬‬‬

‏‫تقی‌زاده، ندا‏ (۱۳۹۳)‏. بررسی نیازهای اطلاعاتی زنان شاغل و خانه‌دار شهر خلخال (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه الزهرا (س)، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، تهران.‬‬‬‬‬

‏‫حصاری، ژیلا‏ (۱۳۸۵)‏. بررسی نیازهای اطلاعاتی زنان خانه‌دار در کتابخانه‌های عمومی شهر مشهد‏. پیام بهارستان، (66)، 11-14.‬ بازیابی شده در 6 تیر 1397 از: http://ensani.ir/fa/article/269165‬‬‬‬‬

‏‫خدادادی، محمد رسول (۱۳۹۶)‏. ارتباط بین رفتار اطلاع‌یابی و باورهای معرفت‌شناختی بر اساس الگوی اطلاع‌یابی ویلسون (مطالعه موردی: دانشجویان تحصیلات تکمیلی مدیریت ورزشی)‏. مطالعات مدیریت رفتار سازمانی در ورزش، 4(3)، 41-50. بازیابی شده در 15 بهمن 1396 از: http://fmss.journals.pnu.ac.ir/article_3966.html‬‬‬‬‬

‏‫سالاری، محمود‏ (۱۳۹۱)‏. واکاوی و تبیین عوامل عمده مؤثر بر فرهنگ مطالعه در ایران و ارائه مدلی مناسب برای توسعه آن (پایان‌نامه دکتری). دانشکده فردوسی، دانشگاه دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، مشهد.‬‬‬‬‬‬

‏‫طباطبائی شهرآباد، سیده زهرا‏. (۱۳۹۵)‏. بررسی میزان استفاده نوجوانان از خدمات کتابخانه‌های عمومی سبزوار و رابطه آن با پیشرفت تحصیلی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، مشهد.‬‬‬‬‬

‏‫عبدالوند، محمدعلی؛ و غفاری آشتیانی، پیمان (۱۳۸۸)‏. ارائه الگویی برای ارزیابی عوامل مؤثر بر تبلیغات شفاهی مثبت در بازار خدمات (مطالعه موردی: بانک‌های شهرستان اراک)‏. آینده‌پژوهی مدیریت، 20(2)، 35-51. بازیابی شده در 18 فروردین 1396 از: http://jmfr.srbiau.ac.ir/article_6664_1026.html‬‬‬‬‬

‏‫قاسم، امیدعلی؛ و نورمحمدی، حمزه علی (۱۳۹۴)‏. الگوهای سنجش و اندازه‌گیری سرانه مطالعه در ایران. مقاله ارائه شده در هشتمین کنفرانس ملی و دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت دانش. تهران: موسسه اطلاع‌رسانی نفت، گاز و پتروشیمی. بازیابی شده در 16 بهمن 1395 از: https://www.civilica.com/Paper-IKMC08-IKMC08_133.html‬‬‬‬‬

‏‫کشکولی، محبوبه (۱۳۹۱)‏. تأثیر عوامل محیطی بر رفتار خرید آنی مشتریان مورد مطالعه فروشگاه رفاه (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده مدیریت و حسابداری، تهران.‬‬‬‬‬

‏‫محمدزاده، هاجر؛ و بزرگی، اشرف‌السادات‏ (۱۳۹۱)‏. استفاده‌کنندگان از کتابخانه ملی ایران و شیوه‌های بهره‌گیری آنان از منابع و خدمات کتابخانه ملی: همخوان یا ناهمخوان با اساسنامه‏. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 23(4)، 22-39. بازیابی شده در 16 بهمن 1395 از: http://ensani.ir/fa/article/315162‬‬‬‬‬

‏‫محمدی، کورش؛ و دوستدار، دکتر یحیی (۱۳۸۷)‏. نقش کتابخانه مرکزی دانشگاه امام صادق (ع) در تأمین نیازهای اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی آن دانشگاه‏. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، 42(48)، 175-202. بازیابی شده در 6 تیر 1397 از: https://jlib.ut.ac.ir/article_21325.html‬‬‬‬‬

‏‫منصوریان، یزدان؛ و سنگری، محمود‏ (۱۳۹۴)‏. بررسی رفتار اطلاع جویی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه خوارزمی در تدوین پایان‌نامه. مجله تعامل انسان و اطلاعات، 2(2)، 1-8. بازیابی شده در 25 اسفند 1395 از: https://hii.khu.ac.ir/article-1-2485-fa.html‬‬‬‬‬

‏‫نظری، محسن؛ و قادری‌عابد، امیرحسین (۱۳۹۰)‏. ارائه مدلی جهت بررسی عوامل مؤثر بر رفتار خرید ناگهانی - مورد مطالعه: دانشجویان دانشکده مدیریت دانشگاه تهران -‏. مدیریت بازرگانی، 3(4)، 127-140.‬‬ بازیابی شده در 27 مرداد 1395 از: https://jibm.ut.ac.ir/article_28562.html‬‬‬‬‬

‏‫نعیمی، جمیله؛ و محمداسماعیل، صدیقه (۱۳۹۵)‏. تعیین رفتار اطلاع‌یابی دانش‌پژوهان دانشگاه‌های علوم پزشکی خراسان رضوی با رویکرد شبکه عصبی‏. پژوهش‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 6(2)، 80-96.‬ https://doi.org/10.22067/riis.v6i2.58333‬‬‬‬‬

‏‫نوشین‌فرد، فاطمه (۱۳۸۴)‏. بررسی عوامل مرتبط با رفتار اطلاع‌یابی اعضای هیأت‌علمی. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 16(3)، 39-52.‬‬ بازیابی شده در 29 اردیبهشت 1396 از: http://nastinfo.nlai.ir/article_595.html‬‬‬‬‬

‏‫هراتی، هادی؛ نوشین‌فرد، فاطمه؛ اسفندیاری‌مقدم، علیرضا؛ باب‌الحوائجی، فهیمه؛ و حریری، نجلا (۱۳۹۷)‏. عوامل مؤثر بر رفتار استفاده برنامه‌ریزی نشده کاربران از منابع و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی‏. تعامل انسان و اطلاعات، 5(2)، 1-14. بازیابی شده در 25 تیر 1398 از: https://hii.khu.ac.ir/article-1-2786-fa.html‬‬‬‬‬

Ajzen, Icek. (2006). Constructing a TPB questionnaire: Conceptual and methodological considerations. Available in April 9, 2017 at: https://pdfs.semanticscholar.org/0574/b20bd58130dd5a961f1a2db10fd1fcbae95d.pdf

Burnett, Sandy E. (2006, August 29). Internal and external trigger cues of impulse buying online (Thesis, NonPeerReviewed-Master of Science). Oregon State University, Corvallis. Available in February 19, 2017 at: https://ir.library.oregonstate.edu/concern/graduate_thesis_or_dissertations/db78tg07w

Floh, Arne; & Madlberger, Maria. (2013). The Role of Atmospheric Cues in Online Impulse-buying Behavior. Electronic Commerce Research and Applications, 12(6), 425–439. https://doi.org/10.1016/j.elerap.2013.06.001

Graa, Amel; & Dani-Elkebir, Maachou. (2012). Application of stimulus & response model to impulse buying behavior of Algerian consumers. Serbian Journal of Management, 7(1), 53-64. https://doi.org/10.5937/sjm1201053G

Harati, Hadi; Nooshinfard, Fatemeh; Isfandyari-Moghaddam, Alireza; Babalhavaeji, Fahimeh; & Hariri, Nadjla. (2019). Factors affecting the unplanned use behavior of academic libraries users. Aslib Journal of Information Management, 71(2), 138-1354. https://doi.org/10.1108/AJIM-04-2018-0092

Hossain, Md Uzzal; Hossain, Md Arman; & Islam, Md Shariful. (2017). An assessment of the information needs and information-seeking behaviour of members of parliament (MPs) in Bangladesh. Information and Learning Science, 118(1/2), 48-66. https://doi.org/10.1108/ILS-10-2016-0075

Khan, Fauz Dar; Ahmad, Sajjad; & Khan, Asad. (2017). Information Seeking Behaviour (ISB) of Teaching Staff and Students using Central Library of the University of Peshawar. PUTAJ - Humanities and Social Sciences, 25(1), 145-160. Available in February 5, 2018 at: http://putaj.puta.pk/index.php/hss/article/view/394

Kim, Jiyeon. (2003, August). College students’ apparel impulse buying behaviors in relation to visual merchandising (Doctoral dissertation). University of Georgia, Athens. Available in March 12, 2017 at: http://purl.galileo.usg.edu/uga_etd/kim_jiyeon_200308_ms

Kuhlthau, Carol C. (1991). Inside the search process: Information seeking from the user’s perspective. Journal of the American Society for Information Science, 42(5), 361-371. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-4571(199106)42:5<361::AID-ASI6>3.0.CO;2-#

Mahmoudi Maymand, Mohammad; & Ahmadinejad, Mostafa. (2011). Impulse buying: the role of store environmental stimulation and situational factors (An empirical investigation). African Journal of Business Management, 5(34), 13057-13065. https://doi.org/10.5897/AJBM11.2112

Mattila, Anna S.; & Wirtz, Jochen. (2008). The role of store environmental stimulation and social factors on impulse purchasing. Journal of Services Marketing, 22(7), 562-567. https://doi.org/10.1108/08876040810909686

Ngozi, Okonoko Vera; Uche, Emeka-Ukwu & Ejiro, Ayomanor Kenneth. (2015). Information seeking behaviour of faculty members in a Nigerian university. International Journal of Academic Research and Reflection, 3(4), 95-102. Available in April 1, 2017 at: http://www.idpublications.org/wp-content/uploads/2015/05/INFORMATION-SEEKING-BEHAVIOUR-OF-FACULTY-MEMBERS-Full-paper.pdf

Sharma, Piyush; Sivakumaran, Bharadhwaj; & Marshall, Roger. (2014). Exploring impulse buying in services: toward an integrative framework. Journal of the Academy of Marketing Science, 42(2), 154-170. https://doi.org/10.1007/s11747-013-0346-5

Thanuskodi, S. (2009). Information-Seeking Behavior of Law Faculty at Central Law College, Salem. Library Philosophy and Practice (e-journal), 282, 1-7. Available in April 1, 2017 at: https://digitalcommons.unl.edu/libphilprac/282

Tremblay, Amelie J. (2005). Impulse buying behavior: Impulse buying behavior among college students in the borderlands. ETD Collection for University of Texas, El Paso. Available in February 19, 2017 at: https://scholarworks.utep.edu/dissertations/AAI1430979