بازنمون روابط تبارشناختی علمی در متون درسی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 5، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 19، خرداد 1399، صفحه 103-127   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v0i0.84663

نویسندگان

فاطمه پازوکی^* ؛ معصومه کربلایی آقا کامران؛ امیر غائبی

دانشگاه الزهرا (س)

چکیده

مقدمه: نسب‌شناسی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین علوم، به مطالعه رابطه خویشاوندی افراد بشر و توالی و تناسب نسل آنها می‌پردازد و کارکردی مشابه در فضای علمی ‌ـ‌ دانشگاهی با عنوان «نسب‌شناسی علمی» به کار می‌رود. روابط در یک خاندان و تبار علمی شامل روابط نسبی و روابط غیرنسبی است. غنی‌سازی پیشینه‌های کتابشناختی از طریق شناسایی و افزودن حداکثر روابط میان موجودیت‌ها برای ساختن سوپر رکورد (فراپیشینه) حائز اهمیت است و سازماندهی دانش به‌دنبال رفع این مسئله برای نیل به وب معنایی است. هدف از این پژوهشی بررسی این رابطه و شناخت ابعاد و ویژگی‌‎های آن به‌منظور بازتعریف در فهرست‌های رایانه‌ای است.
روش‌شناسی: پژوهش حاضر با رویکرد ترکیبی و با استفاده از روش‌های تحلیل استنادی و پیمایشی و با ابزارهای سیاهه وارسی، مصاحبه و پرسشنامه انجام شده است. جامعه آماری پژوهش را کتاب‌های درسی رشتۀ علم اطلاعات و دانش‌شناسی به تعداد 30 عنوان کتاب و 1452 رکورد استنادی تشکیل می‌دهند. تمامی رکوردها در قالب شناسنامۀ استناد مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. در مرحله بعد، شناسنامۀ هر کتاب، شامل تحلیل استنادها و روابط نویسندگان، طی مصاحبه نیمه‌ساختاریافته، مورد تأیید نویسندگان قرار گرفت.
یافته‌ها: میزان تأثیرپذیری هر یک از نویسندگان از افراد مورد استناد مشخص شد. سپس بر اساس یافته‌های مصاحبه و همچنین تحلیل رزومۀ نویسندگان، انواع روابط نسبی و غیرنسبی پدیدآور با افراد تحلیل شد.
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش نشان داد که روابط علمی در خاندان علمی نویسندگان کتاب‌های درسی به‌روشنی قابل ردیابی است؛ دانشجویان برای تبیین‌ و توضیح و توجیه‌ و اعتباربخشی به اساتید خود استناد می‌دهند. بیشترین استناد در مقام تکریم و قدردانی به اساتید است درحالی‌که بیشترین استناد به دانشجویان در مرور پیشینه‌ها است. با پیوند این یافته‌ها به یافته‌های اثرگذاری، می‌توان به شبکه دلایل استناددهی افراد با توجه به نقش آنها در یک خاندان و تبار علمی پی برد. چنان‌که رابطه روابط تبار علمی با دلایل استناددهی نیز معنادار شده است. استنادها بیشتر در بخش مقدمات و تعاریف و بحث استفاده شده که بیانگر اتکا به دیگران برای توجیه و ارائه تعاریف به‌کاررفته است. یافته‌ها در بررسی وضعیت نویسندگان نشان داد که گستره نفوذ اندیشه افراد صاحب‌نام در حوزه علوم اطلاعات و دانش‌شناسی از جایگاه و مقبولیت علمی و همچنین در برخی موارد جایگاه‌های اداری آنها نشئت می‌گیرد. همچنین مشخص شد که روابط نسبی جایگاه مهمی در ظهور و بروز اندیشه این افراد در کتاب‌های درسی داشته است. یافته‌ها در بخش اثرگذاری از روابط نسبی نشان داد که استناد دهندگان دارای روابط نسبی تحت تأثیر خاندان علمی خود قرار دارند.

کلیدواژه‌ها

نسب‌شناسی علمی؛ روابط نسبی؛ تبارشناسی علمی؛ پیشینه‌های کتابشناختی؛ فهرست‌های رایانه‌ای

مراجع

اکبری، علی؛ ریگی، طاهره؛ فتاحی، رحمت‌الله (1398). از رفتار اطلاع‌یابی تا رفتار دانش‌یابی: واکاوی سیر تحول مفهومی و نظری. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، ۳۴ (۴)، ۱۹۳۹-۱۹۶۶. بازیابی شده در 18 آبان 1398 از: http://jipm.irandoc.ac.ir/article-1-3170-fa.html

بصیریان جهرمی، رضا؛ گرایی، احسان (1393). علم‌سنجیِ اطلاع‌سنجی: مطالعه یک دهه پژوهش‌های سنجش کمی در ایران (1381-1391) مجله علم‌سنجی کاسپین، 1، 19-27. بازیابی شده در 20 دی 1398 از https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=249589

پاپی، زینب؛ نوشین فرد، فاطمه (1393) الگوی هم تألیفی پژوهشگران ایرانی حوزه سم‌شناسی در پایگاه موسسه اطلاعات علمی. دوماهنامه مدیریت اطلاعات سلامت، 35، 59-49. بازیابی شده در 20 دی 1398 از https://www.magiran.com/paper/1281961

توکل، محمد (1393). جامعه‌شناسی علم. تهران: نص.

جمالی مهموئی، حمیدرضا؛ توحیدی‌نسب، فریبا. «انواع انگیزه‌های استناد در متون علمی». کتاب ماه کلیات، (198)، 64-71. بازیابی شده در 20 دی 1398 از https://www.magiran.com/paper/1276989

حریری، نجلا؛ نیکزاد، مهسا (1390). شبکه‌های هم تألیفی در مقالات ایرانی در پایگاه ISI بین سال‌های 2000 تا 2009. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، 66، 844-825. بازیابی شده در 20 دی 1398 از http://ensani.ir/file/download/article/20120419195442-8056-52.pdf

سامانی، محمود؛ منتظر القائم، اصغر (1390). دانش نسب‌شناسی با تکیه بر نقش شیعیان امامی، فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 3، 66-37. بازیابی شده در 20 دی 1398 از http://ensani.ir/file/download/article/20131211081907-9893-2.pdf

سهیلی، فرامرز؛ عصاره، فریده (1392). بررسی تراکم و اندازه شبکه اجتماعی موجود در شبکه هم نویسندگی مجلات علم اطلاعات. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، 76، 372-351. بازیابی شده در 20 دی 1398 از http://ensani.ir/file/download/article/20140617101118-9543-149.pdf

عرفان منش، محمدامین؛ روحانی، والاعلی؛ بصیریان جهرمی، رضا؛ غلامحسین زاده، زهره (1392). بررسی مشارکت پژوهشگران روانشناسی و روانپزشکی کشور در تولید علم. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، 75، 163-137. بازیابی شده در 20 دی 1398 از http://jipm.irandoc.ac.ir/article-1-2144-fa.html

فدایی عراقی، غلامرضا (1377). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد آرشیوی. تهران: سمت.

فهیمی‌فر، سپیده، وصفی، محمدرضا (1393). تحلیل شبکه هم تألیفی، مجلات و موضوعات هسته مقالات حوزه کتاب الکترونیکی. فصلنامه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 30، 1.8-85. بازیابی شده در 20 دی 1398 از https://www.sid.ir/FileServer/JF/4018813923005.pdf

گرایی، احسان؛ بصیریان جهرمی، رضا (1392). ترسیم شبکه هم تألیفی پژوهشگران حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی با استفاده از شاخص‌های تحلیل شبکه‌های اجتماعی مطالعه موردی: فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 63، 122-101. بازیابی شده در 20 دی 1398 از https://www.sid.ir/FileServer/JF/591139538004.pdf

Anil, S., Kurian, A., Dey, S. R., Saha, S., & Sinha, A. (2018). Genealogy tree: understanding academic lineage of authors via algorithmic and visual analysis. arXiv preprint arXiv:1803.02352.. Published E-print in arXiv, accessible at: https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1803/1803.02352.pdf

Bennett, A. F., & Lowe, C. (2005). The academic genealogy of George A. Bartholomew. Integrative and comparative biology, 45(2), 231-233. https://doi.org/10.1093/icb/45.2.231

Herskovitz, A. (2012). A Suggested Taxonomy of Genealogy as a Multidisciplinary Academic Research Field. Journal of Multidisciplinary Research, 4(3), 5-21. accessible at: https://www.researchgate.net/profile/Arnon_Hershkovitz/publication/281147036_A_Suggested_Taxonomy_of_Genealogy_as_a_Multidisciplinary_Academic_Research_Field/links/55d83c7308aeb38e8a85e9b6/A-Suggested-Taxonomy-of-Genealogy-as-a-Multidisciplinary-Academic-Research-Field.pdf (viewed: 15/7/2019).

Hirshman, B. R, Tang, J. A, Jones, L.A, Proudfoot, J. A, Carley, K.M, Marshall, L, Carter, B.S, Chen, C.C (2016). Impact of medical academic genealogy on publication patterns: an analysis of the literature for surgical resection in brain tumor patients. Annals of neurology, 79(2), 169-177. DOI: https://doi.org/10.1002/ana.24569

Garfield, E. (1964). "Science Citation Index"-A New Dimension in Indexing. Science, 144(3619), 649-654.‏ accessible at: https://www.jstor.org/stable/1712875?seq=1 (viewed: 15/7/2019).

Hudson, M. (1991). The Effect Of'Roots' and The Bicentennial On Genealogical Interest Among Patrons Of The Mississippi Department Of Archives And History. Journal Of Mississippi History, 53(4), 321-336. https://doi.org/10.1080/1755182X.2015.1047804

Kealy, W. A., & Mullen, C. A. (1996). Re-Thinking Mentoring Relationships. accessible at: https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED394420.pdf (viewed: 15/7/2019).

Kelley, E. A., & Sussman, R. W. (2007). An academic genealogy on the history of American field primatologists. American journal of physical anthropology, 132(3), 406-425. https://doi.org/10.1002/ajpa.20532

Mandra, S., Zhu, Z., & Katzgraber, H. G. (2017). Exponentially biased ground-state sampling of quantum annealing machines with transverse-field driving hamiltonians. Physical review letters, 118(7), 070502.‏ DOI:https://doi.org/10.1103/PhysRevLett.118.070502

Marchionini, G., Solomon, P., Davis, C., & Russell, T. (2007). Information and library science MPACT: A preliminary analysis. Library & Information Science Research, 28(4), 480-500. https://doi.org/10.1016/j.lisr.2006.04.001

Mitchell, M. F. (1992). A descriptive analysis and academic genealogy of major contributors to JTPE in the 1980s. Journal of Teaching in Physical Education, 11(4), 426-442 accessible at: https://scholarcommons.sc.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://scholar.google.com/&httpsredir=1&article=1034&context=pedu_facpub (viewed: 15/7/2019).

Palmer, C. L., & Cragin, M. H. (2008). Scholarship and disciplinary practices. Annual review of information science and technology, 42(1), 163-212. https://doi.org/10.1002/aris.2008.1440420112

Racherla, P. & Hu, C. (2010). A social network perspective of tourism research collaborations. Annals of Tourism Research, 37(4), 1012–1034 https://doi.org/10.1016/j.annals.2010.03.008

Robertson, G. (1994). Travellers' tales: narratives of home and displacement. Psychology Press.

Rocke, A. J., & Ihde, A. J. (1979). A Badger chemist genealogy: The faculty at the University of Wisconsin-Madison. J. Chem. Educ, 56(2), 93. Accessible at: https://pubs.acs.org/doi/pdf/10.1021/ed056p93 (viewed: 15/7/2019).

Russell, T. G. and Sugimoto, C. R. (2009). MPACT Family Trees: Quantifying Academic Genealogy in Library and Information Science. Journal of Education for Library and Information Science, Vol. 50, No. 4, pp. 248-262. Accessible at: https://www.jstor.org/stable/40732587?seq=1#metadata_info_tab_contents (viewed: 15/7/2019).

Shotton, D. (2010, June). CiTO, the citation typing ontology. In Journal of biomedical semantics (Vol. 1, No. 1, p. S6). BioMed Central.‏

Slowinski, J. B., Knight, A., & Rooney, A. P. (1997). Inferring species trees from gene trees: a phylogenetic analysis of the Elapidae (Serpentes) based on the amino acid sequences of venom proteins. Molecular phylogenetics and evolution, 8(3), 349-362. Accessible at: https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.324.3013&rep=rep1&type=pdf (viewed: 15/7/2019).

Sugimoto, C. R. (2014). Academic genealogy. In Blaise Cronin & Cassidy R. Sugimoto (Eds.), beyond bibliometrics: Harnessing multidimensional indicators of scholarly impact (pp. 365-382). Boston, MA: Massachusetts Institute of Technology Press. Accessible at: https://ieeexplore.ieee.org/abstract/document/6828316 (viewed: 15/7/2019).

Sugimoto, C. R., Ni, C., Russell, T. G., & Bychowski, B. (2011). Academic genealogy as an indicator of interdisciplinarity: An examination of dissertation networks in Library and Information Science. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 62(9), 1808-1828. https://doi.org/10.1002/asi.21568

Textbook- definition of schoolbook in English from the Oxford dictionary.

Wang, C., Han, J., Jia, Y., Tang, J., Zhang, D., Yu, Y., & Guo, J. (2010). Mining advisor-advisee relationships from research publication networks. In Proceedings of the 16th ACM SIGKDD international conference on Knowledge discovery and data mining, ACM, 203-212. Online available at: https://dl.acm.org/doi/pdf/10.1145/1835804.1835833. (Retrieved 23 April 2016).

Williams, R. B. (1993). Contributions to the history of psychology: XCIII. Tracing academic genealogy. Psychological reports, 72(1), 85-86. https://doi.org/10.2466/pr0.1993.72.1.85