منظومه‌های علمی و آموزشی در ادبیات فارسی و بررسی سیر و محتوای آن (تا قرن نهم)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 195، بهمن 1395، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i4.60740

نویسنده

مهدی دهرامی^*

دانشکاه جبرفت

چکیده

بخش قابل توجهی از ادبیات فارسی شامل منظومه‌های علمی است که با اهداف آموزشی سروده شده است. هدف این مقاله بررسی این منظومه‌هاست که از منظرهایی چون مؤلفه‌های این نوع ادبی، دلایل و انگیزه‌های سرایش و سیر آن در ادبیات فارسی بررسی شده است. این نوع ادبیات به نظم علوم مختلف می‌پردازد و اگرچه از عناصر شعری چون وزن و قافیه بهره می‌گیرد، عناصری چون خیال جایگاه بسیار اندک و ثانویه‌ای در آن دارد. دلایلی چون تنوع و گسترش شیوه‌های آموزشی و نقش وزن در ایجاد رغبت به مطالعه و حفظ و به خاطر سپردن موضوعات از عوامل گسترش این منظومه‌ها بوده است. از منظر دسته‌بندی علوم، این منظومه‌ها بیشتر در علوم منقول همچون بلاغت، عروض و لغت است. نخستین اثری که در این حوزه سروده شده قصیده‌ای از ابوالهیثم ‌(اواخر قرن چهارم) است و از قرن هفتم به بعد رواج این منظومه‌ها گسترش قابل توجهی یافته است. از نظر تقسیم‌بندی علوم در گذشته، منظومه‌های آموزشی هم در علوم معقول و هم در علوم منقول سروده شده؛ اگرچه میزان منظومه‌هایی در علوم نقلی مانند کلام، لغت، صرف و نحو و علوم بلاغی بسیار بیشتر از علوم عقلی مانند طب است. البته در لابه‌لای برخی آثار نیز سروده‌هایی دیده می‌شود که می‌توان از مقولۀ آموزشی محسوب کرد.

کلیدواژه‌ها

ادبیات علمی و آموزشی؛ علوم معقول و منقول؛ منظومه‌های علمی

مراجع

ابن خلدون، عبدالرحمن. ‌(1336). مقدمۀ ابن خلدون. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. جلد دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

ابن ندیم، محمد بن اسحاق. ‌(1381). الفهرست. ترجمۀ رضا تجدد. تهران: اساطیر.

اسدی طوسی، ابومنصور علی‌ بن احمد. ‌(1354). گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

اقبال، عباس. ‌(بی‌تا). «مقدمه». ‌در: وطواط، رشید‌الدین. حدائق‌ السحر. تصحیح عباس اقبال. تهران: مطبعۀ مجلس.

امیرخسرو دهلوی. ‌(1336). لآلی عمان موسوم به جواهر خسروی. به اهتمام محمد مقتدی‌خان. دهلی: بی‌نا.

انوری، علی بن محمد. ‌(1376). دیوان اشعار. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی. چاپ پنجم. تهران: علمی فرهنگی.

اوحدی، رکن‌الدین. ‌(1307). جام جم اوحدی. ضمیمۀ سال هشتم ارمغان. تهران: فردوسی.

آقابزرگ تهرانی. ‌(1372). مصنفات شیعه ‌(ترجمه و تلخیص الذریعه). مشهد: آستان قدس رضوی.

بهار، محمدتقی. ‌(1382). سبک‌شناسی ‌(تاریخ تطور نثر فارسی). چاپ نهم. تهران: امیرکبیر.

تهانوی، محمدعلی. ‌(1996م.). کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم. بیروت: لبنان ناشرون.

جامی، عبدالرحمن. ‌(1391). صرف ‌اللسان. تصحیح محمد نادری. قم: دار العلم.

خلیلی جهانتیغ، مریم؛ دهرامی، مهدی. ‌(1390). «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامۀ فردوسی». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی. سال سوم. شمارۀ یازدهم. صص 58-41.

دولتشاه سمرقندی. ‌(1318). تذکرۀ ‌الاشعرا. تصحیح ادوارد براون. لیدن: بریل.

دهخدا، علی‌اکبر. ‌(1377). لغت‌نامه. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

زیدان، جرجی. ‌(1983م.). تاریخ آداب ‌اللغه. بی‌جا: دار المکتبۀ ‌الحیاه.

سلماسی‌زاده، جواد. ‌(1351). «نصاب ‌الصبیان و تقلیدکنندگان آن». وحید. سال چهارم. دورۀ دهم. صص 404-397.

شاطبی، قاسم بن فیروزه بن خلف بن احمد. ‌(بی‌تا). حرز الامانی و وجه التهانی فی‌القرائات ‌السبع. مصر: مکتب جمهوریه.

شبستری، شیخ محمود. ‌(1389). گلشن راز. به اهتمام بهنام ابوالفتحی. چاپ سوم. تهران: مژگان.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. ‌(1372). «انواع ادبی و شعر فارسی». رشد آموزش ادب فارسی. سال هشتم. شمارۀ 32 و 33. صص 9-4.

شکیبافرد، یدالله. ‌(1388). «بدیع منظوم». آینۀ میراث. دورۀ جدید. شمارۀ 46. صص 144-131.

صفا، ذبیح‌الله. ‌(1369). تاریخ ادبیات در ایران. جلد اول تا پنجم. چاپ دهم. تهران: فردوس.

فراهی، ابونصر. ‌(1374). نصاب الصبیان. شرح حسن‌زادۀ آملی. تهران: اسلامیه.

قیس رازی، شمس‌الدین محمد. (1314). المعجم فی معاییر اشعارالعجم. تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی و تصحیح ثانوی مدرس رضوی. تهران: مطبعه مجلس.

لازار، ژیلبر. ‌(1387). «دو رسالۀ پزشکی از سدۀ چهارم هجری به زبان فارسی ‌(هدایۀ ‌المتعلمین- دانشنامه)». ترجمۀ لیلا عسگری. نامۀ بهارستان. شمارۀ 13 و 14. صص 196-189.

متینی، جلال. ‌(1351). «دربارۀ دانشنامۀ میسری». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. سال هشتم. شمارۀ سوم. صص 627-593.

محمودی بختیاری، بهروز. ‌(1387). «نصاب انگلیسی فرهاد میرزا». آینۀ میراث. دورۀ جدید. سال ششم. شمارۀ دوم. صص 350-324.

مسعود سعد سلمان. ‌(1339). دیوان. تصحیح رشید یاسمی. تهران: چاپ و نشر پیروز.

معزی. (1362). دیوان. تصحیح ناصر هیری. تهران: مرزبان.

منزوی، علی‌نقی. ‌(1337). «فرهنگ‌های عربی به فارسی» ‌(در: مقدمۀ لغت‌نامۀ دهخدا). زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.

منزوی، علی‌نقی. ‌(1338). فرهنگ‌نامۀ عربی به فارسی. تهران: دانشگاه تهران.

میسری. ‌(1373). دانشنامه در علم پزشکی. به اهتمام برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین. ‌(1357). دیوان. به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبة تهران.

ناصرخسرو، ابومعین. ‌(1363). جامع ‌الحکمتین. به تصحیح و مقدمۀ فارسی و فرانسوی هانری کربن و محمد معین. تهران: طهوری.

نظامی عروضی، احمد بن عمر بن علی. ‌(1380). چهار مقاله. تصحیح محمد قزوینی. به اهتمام محمد معین. چاپ دوازدهم. تهران: جامی.

وطواط، رشیدالدین. ‌(1324). «یک رساله در عروض». یادگار. سال دهم. صص 71-67.