بینامتنیّت و فزون متنیّت تقلیدی و دیگرگونگی در اقتباس از شاهنامۀ فردوسی در آثار میرزا آقاخان کرمانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 195، بهمن 1395، صفحه 23-47   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i4.55071

نویسندگان

مه دخت پورخالقی^* ؛ علی باغدار دلگشا

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

همزمان ‌با شکل‌گیری اندیشه‌های تجدّدگرایانه ‌و مشروطه‌خواهانه ‌در جوامع آسیایی ‌در اواخر قرن 13هجری قمری/ 19میلادی، سبک ‌ادبی جدیدی که با نقد شیوه‌های ادبی گذشته همراه‌ بود، شکل ‌گرفت. در این دوره ‌روشنفکران ‌ایرانی ‌در پی تبیین مسألۀ هویّت ملّی و احیای روایات‌ اساطیری برآمدند. برای تحقّق این ‌نگرش، ‌بسیاری ‌از متفکّران به ‌فردوسی ‌توجّه خاصّی ‌نشان دادند و در میان آثار ادبی، بیشتر از شاهنامه تقلید و اقتباس‌ کردند. میرزا آقاخان کرمانی نیز به دلیل ‌داشتن گرایش‌های ایران‌گرایانه به فردوسی ‌و شاهنامۀ او توجّه ‌کرد و در آثار متعدّد خود به شیوه‌های متفاوت به اقتباس از شاهنامه پرداخت. در این پژوهش به صورت اسنادی و با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به بررسی و تحلیل چگونگی اقتباس و برقرار کردن ارتباط میان متن شاهنامۀ فردوسی و آثار میرزا آقاخان کرمانی پرداخته و بنا بر نظریّۀ ژرار ژنت که مجموعه روابط میان متون را دگرمتنیّت می‌نامد و آن را به پنج بخش بینامتنیّت، پیرامتنیّت، فرامتنیّت، سرمتنیّت و فزون‌متنیّت تقسیم می‌کند، نشان‌ داده‌ایم که اقتباس میرزا آقاخان‌ کرمانی‌ از شاهنامۀ فردوسی بیشتر بر اساس بینامتنیّت (استفاده‌ از مواد متن) و فزون‌متنیّت تقلیدی و دیگرگونگی (بازبینی، دگرگون‌سازی متن، تقلید ادبی) بوده‌ است که در سه مکتوب، آیینۀ سکندری و نامۀ باستان دیده می‌شود. آشنایی ‌کرمانی با متون دساتیری نیز در اقتباس از این متن مؤثّر بوده‌ است. همچنین میرزا آقاخان کرمانی از شاهنامه‌ای استفاده ‌کرده که در آن نسخه‌های متعدّد شاهنامه با یکدیگر مقابله شده‌اند. به نظر می‌رسد نسخۀ چاپ سنگی منتشر شده در سال 1275 قمری در تبریز، نسخه‌ای بوده که کرمانی از آن استفاده کرده‌ است.

کلیدواژه‌ها

میرزا آقاخان کرمانی؛ شاهنامۀ فردوسی؛ ژرار ژنت، اقتباس؛ بینامتنیّت، فزون‌متنیَت

مراجع

آجودانی، ماشاءالله. (1387). یا مرگ یا تجدّد. چاپ اوّل. تهران: اختران.

آخوندزاده، فتحعلی. (1355). مقالات فارسی. به کوشش حمید محمّدزاده صدّیق. چاپ اوّل. تهران‌: نگاه.

آخوندزاده، فتحعلی. (1364). مکتوبات؛ نامه‌های کمال الدّوله به شاهزاده جمال الدّوله. بی‌جا: مرد امروز.

آدمیت، فریدون. (1357). اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی. چاپ اوّل. تهران: پیام.

آدمیت، فریدون . (1388). چند مقالة تاریخی. به اهتمام علی‌اصغر حق‌دار. چاپ اوّل. تهران: چشمه.

آرین‌پور، یحیی. (1350). از صبا تا نیما. جلد اوّل. چاپ اوّل. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

آرین‌پور، یحیی . (1372). از صبا تا نیما. جلد دوم. تهران: زوار.

افشار، ایرج. (1355). «شاهنامه از خطّی تا چاپی». کتا‌ب‌شناسی فردوسی. چاپ دوّم. تهران: انجمن آثار ملّی. صص 24-1.

بهرام بن فرهاد پارسی. (1270 ق.). ‌شارستان چهار چمن. بمبئی. بی‌نا. نسخۀ چاپ سنگی موجود در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی. شمارۀ بازیابی: 6/19852.

بیانی، شیرین. (1386). تاریخ ایران باستان 2: از ورود آریایی‌ها به ایران تا پایان هخامنشیان. چاپ چهارم. تهران: سمت.

پارسی‌نژاد، ایرج. (1374). «میرزا فتحعلی آخوندزاده: بنیان‌گذار نقد ادبی در ایران». ایران‌نامه. شمارۀ 51. تابستان. صص320-301.

پارسی‌نژاد، ایرج . (1380). روشنگران ایرانی و نقد ادبی. چاپ اوّل. تهران: سخن.

پورنامداریان‌، تقی؛ بامشکی، سمیرا. (1388). «مقایسۀ داستان‌های مشترک مثنوی و منطق‌الطیر با رویکرد روان‌شناسی ساختگرا». جستارهای ادبی (‌ادبیّات و علوم انسانی سابق‌). سال چهل و دوم ‌شمارۀ دوم‌. پیاپی 165. صص 27-1.

توکّلی طرقی، محمّد. (1373). «تاریخ‌پردازی و ایران آرایی: بازسازی هویّت ایرانی در گزارش تاریخ». ایران‌نامه. شمارۀ 48. صص 628-583.

جلالی، مریم. (1393). شاخص‌های اقتباس در ادبیّات کودک و نوجوان. چاپ اوّل. تهران: طراوت.

جلالی، مریم ؛ پورخالقی چترودی، مه‌دخت. (1392). «اقتباس مفهومی و نگارشی از شاهنامه در ادبیّات کودک و نوجوان». مطالعات ادبیّات کودک. سال چهارم. شمارۀ دوم. پاییز و زمستان. صص 18-1.

خارابی، فاروق. (1380). سیاست و اجتماع در شعر عصر مشروطه. چاپ اوّل. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی مطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه: جستاری دربارۀ مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه». نامۀ باستان. سال 7. شمارۀ 2-1. صص 119-3.

خوانساری، میرزا محمّد کاتب. (1290). رستم نامه. چاپ اوّل. تهران: دار الخلافه.

دبستان المذاهب. (بی‌تا). نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شمارۀ بازیابی: 284.

دهقانی، محمّد. (1380). پیشگامان نقد ادبی در ایران. چاپ اوّل. تهران: سخن.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1354). نقد ادبی. جلد اوّل. تهران: امیرکبیر.

سنجری، جمیله. (1384). نقد و بررسی آثار بازنویسی از شاهنامه، کلیله و دمنه، مرزبان نامه‌، منطق الطّیر، مثنوی و گلستان برای کودکان و نوجوانان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.

شفیعی‌ کدکنی، محمّدرضا. (‌1380). ‌ادوار شعر فارسی از مشروطیّت تا سقوط سلطنت. چاپ اوّل. تهران: سخن.

صافی‌، حامد. (1395 الف). مقایسۀ تحلیلی شاهنامۀ فردوسی و تواریخ عربی متأثر از سیرالملوک‌ها تا پایان سدۀ 4 بر اساس فزون‌متنیّت ژنت. رسالۀ دکتری. دانشگاه فردوسی مشهد.

صافی‌، حامد و دیگران. (1395 ب). «بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متأثّر از سیرالملوک‌ها بر اساس فزون‌متنیِت ژنت». متن‌شناسی ادب فارسی. سال 52. دورۀ جدید. سال هشتم. شمارۀ 1 (پیاپی 29). صص 34-17.

طاهری‌نیا، علی‌باقر؛ میرزایی، فرامرز. (1386). «نوآوری علمی و تقلید ادبی در سروده‌های ابن سینا». پژوهشنامۀ ادبیات علوم انسانی. شمارۀ 54. تابستان. صص 344-331.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چاپ اوّل. تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.

فیروز بن ملّا کاووس. (بی‌تا). دساتیر آسمانی. نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شمارۀ بازیابی: 7474.

کاتوزیان، محمّدعلی. (1385). سعدی شاعر عشق و زندگی. چاپ اوّل. تهران: مرکز.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1365). نامه‌های تبعید. به کوشش هما ناطق و محمّد فیروز. چاپ اوّل. آلمان: کانون فرهنگ و تمدّن ایران.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1378). نامۀ باستان. به کوشش علی عبداللّهی‌نیا. چاپ اوّل. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1384). صد خطابه. به کوشش محمّدجعفر محجوب. چاپ اوّل. لس آنجلس: شرکت کتاب.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1389). آیینۀ سکندری. به اهتمام علی‌اصغر حقدار. چاپ اوّل. تهران: چشمه.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1268 ق.). «فن گفتن و نوشتن». روزنامۀ اختر. سال 15. شمارۀ 37. برگ 2.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1269 ق.) «فن گفتن و نوشتن». روزنامۀ اختر‌.‌ سال 16. شمارۀ 1. برگ 3.

کرمانی، میرزا آقاخان. (1327 ق.) کتاب رضوان. نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شمارۀ بازیابی 116723.

کرمانی، میرزا آقاخان. (2000 م.). سه مکتوب. به کوشش و ویرایش بهرام چوبینه. چاپ اوّل. آلمان: نیما.

کرمانی، ناظم الاسلام محمّد. (1387). تاریخ بیداری ایرانیان. به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. چاپ هشتم. تهران: امیرکبیر.

مراغه‌ای، زین‌العابدین. (1385). سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیک. به کوشش محمّدعلی سپانلو. چاپ اوّل. تهران: آگه.

مسکوب، شاهرخ. (1384). ارمغان مور. چاپ اوّل. تهران: نی.

مشرف آزاد تهرانی، محمود. (1354). «بازآفرینی در ادبیّات کودکان ایران». کانون پرورش فکری. شمارۀ 3 و 4. صص 65-57.

نامور مطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیّت‌؛ مطالعۀ روابط یک متن با دیگرمتن‌ها. پژوهشنامۀ علوم انسانی. شمارۀ 56. صص 98-83.

نامور مطلق، بهمن. (1391). «گونه‌شناسی بیش‌متنی». پژوهش‌های ادبی. شمارۀ 38. زمستان. صص 152-139.

نامور مطلق، بهمن. (1395). بینامتنیّت؛ از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.

وانوا، فرانسیس. (1379). فیلمنامه‌های الگو، الگوهای فیلمنامه. ترجمۀ داریوش مؤدّبیان. چاپ اوّل. تهران: سروش.

Boroujerdi. Mehrzad. (1998). “Contesting Nationalist Constructions of Iranian Identity.” Critique: Journal for Critical Studies of the Middle East, NO. 12, pp. 43-55.

Cartmell. D and Imelda, W. (1999). A study of the golden age of childrens literature. London: Allen and Unwind.

Genette, Gerard. (1997). Palimpsests: Literature in Second Degree. Translared by: Channa Newman and Calude Doubinsky. University of Nebraska Press. Lincoln.

Hnaway, w. and Lippincet, J. R. (1970). Persian popular romances before the Safavid Period. PhD dissertation. Columbia university.

Mangol Bayat, Philip. (1978). “A Phoenix Too Frequent: The Concept of Historical Continuity in Modern Iranian Thought”. Asian and African Studies, NO. 12. pp. 203-220.

Parsinejad, Iraj. (2003). A History of Literary Criticism in Iran (1866 -1951). IBEX Publishers: unaited states of America.

Sanders, J. (2006). Adaptation and appeopeiation. London and New York: Routledge.