اهمیت «خوانش» در تکوین روایت‌های حماسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 49، شماره 4، پاییز 1395، صفحه 111-136  

نوع مقاله: مقاله پژوهشی.

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i4.62090

نویسندگان

تیمور مالمیر ؛ فردین حسین پناهی

دانشگاه کردستان

چکیده

یکی از مسائل دشوار دربارة حماسه‌های طبیعی نظیر شاهنامه، شناخت مبدأ و چگونگی تدوین و تصنیف این نوع آثار است. حماسه‌های طبیعی در فرآیند غیاب نویسنده یا نویسندگان اولیة حماسه و در جریان بازپیکربندی‌های متعدّد تکوین یافته‌اند. در این روایت‌ها، متن حماسه به ‌عنوان عرصة غیاب همیشگیِ مؤلف، عرصة سیّال جابه‌جایی‌ها، تداخل‌ها و انتقال‌های بینامتنی میان روایت‌های متکثّر است. مصنف در این نوع حماسه، در اصل نقشی همسان با خواننده دارد و همچون «خوانندة تاریخی»، با متون روایی یا روایت‌های شفاهیِ از پیش پرداخته مواجه است، و بر اساس این روایت‌ها به روایت‌پردازیِ مجدد حماسه پرداخته است. همسانی نقش‌ها و کارکردهای مصنف حماسه و خوانندة تاریخی باعث می‌شود که فرآیند روایت‌پردازی حماسة طبیعی را به‌ مثابه نوعی «خوانش» تلقی کنیم. در این مقاله، ساز و کارها و فرآیندهای رواییِ مؤثر در تکوین روایت‌های حماسی را در چارچوب اصل «توانش روایی» بررسی و تحلیل کرده‌ایم. تحلیل ما مبتنی بر دو فرض اصلی است: 1) نویسندة تاریخی در جریان تکوین روایت حماسه‌های موسوم به طبیعی غایب است. 2) خوانش در بازپیکربندیِ روایت حماسه‌های طبیعی نقش بنیادین دارد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد اصل تقابل‌های دوگانه، خلاصه‌سازی و بازپیکربندی، نسبت متضاد داستان و گفتمان، و همچنین تحوّل و تعرّف، نقش مؤثری در تکوین روایت‌های حماسی دارند.

کلیدواژه‌ها

بازپیکربندی؛ حماسه؛ توانش روایی؛ خلاصه‌سازی؛ خوانش؛ روایت

مراجع

ارسطو. (1353). فنّ شعر. ترجمة عبدالحسین زرین‌کوب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

الیاده، میرچا. (1368). آیین‌ها و نمادهای آشناسازی. ترجمة نصرالله زنگویی. تهران: آگه.

باختین، میخائیل میخائیلوویچ. (1387). تخیل مکالمه‌ای (جستارهایی درباره رمان). ترجمة رؤیا پورآذر. تهران: نی.

بهار، مهرداد. (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

بهنام، مینا. (1390). «بررسی تعامل دو نظام روایی و گفتمانی در داستان رستم و اسفندیار: رویکرد نشانه- معناشناختی». پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی. سال دوم. شمارة 8.صص 16-1.

بهنام، مینا و محمّدجعفر یاحقی. (1392). «روایت‌شناسی داستان فرود سیاوش». کاوش‌نامه. سال چهاردهم. شمارة 26. صص 34-9.

بیتس، دانیل و فرد پلاگ. (1389). انسان‌شناسی فرهنگی. ترجمة محسن ثلاثی. تهران: علمی.

پراپ، ولادیمیر. (1368). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: توس.

پرینس، جرالد. (1391). روایت‌شناسی (شکل و کارکرد روایت). ترجمة محمد شهبا. تهران: مینوی خرد.

تولان، مایکل. (1393). روایت‌شناسی (درآمدی زبان‌شناختی – انتقادی). ترجمة فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.

توماشفسکی، بوریس. (1388). «داستان و طرح». گزیده مقالات روایت. مارتین مکوئیلان. ترجمة فتاح محمّدی. تهران: مینوی خرد. صص 108-106.

چامسکی، نوام. (1392). زبان و ذهن. ترجمة کورش صفوی. تهران: هرمس.

چامسکی، نوام. (1380). دانش زبانی (ماهیّت، منشأ و کاربرد آن). ترجمة علی درزی. تهران: نی.

چتمن، سیمور. (1392). «به سوی نظریة روایت». ترجمة ابوالفضل حرّی. جستارهایی در باب نظریة روایت و روایت‌شناسی. ترجمة ابوالفضل حرّی. تهران: خانۀ کتاب. صص 61-21.

چندلر، دانیل. (1387). مبانی نشانه‌شناسی. ترجمة مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر.

حمیدیان، سعید. (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.

خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنج‌های کهن (برگزیدة مقالات دربارة شاهنامۀ فردوسی). به‌ کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.

خالقی مطلق، جلال. (1390). «حماسه». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 24-3.

خالقی مطلق، جلال (1386). حماسه (پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی). تهران: دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.

رستگار فسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

ریکور، پل. (1383). زمان و حکایت (پیرنگ و حکایت تاریخی). ترجمة مهشید نونهالی. جلد اول. تهران: گام نو.

ریمون کنان، شلومیت. (1387). روایت داستانی (بوطیقای معاصر). ترجمة ابوالفضل حرّی. تهران: نیلوفر.

زاهدی، کیوان. (1385). «زبان‌شناسی چامسکی». پژوهشنامۀ علوم انسانی. شمارة 50. صص 36-13.

سام‌نامه. (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکارشده (گزیدة مقالات فارسی). تهران: قطره.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1352). «انواع ادبی و شعر فارسی». خرد و کوشش. دورة چهارم. دفتر سوم. دانشگاه شیراز. صص 119-96.

شمیسا، سیروس. (1392). انواع ادبی. ویراست چهارم. تهران: میترا.

عباسی، علی. (1393). روایت‌شناسی کاربردی (تحلیل زبان‌شناختی روایت: تحلیل کاربردی موقعیت‌های روایی، عنصر پیرنگ، و نحو روایی در روایت‌ها). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

فرامرزنامه. (1382). تصحیح مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

کالر، جاناتان. (1390). تئوری ادبی. ترجمة حسین شیخ‌الاسلامی. تهران: افق.

کالر، جاناتان.. (1388 الف). بوطیقای ساختگرا (ساختگرایی، زبان‌شناسی و مطالعة ادبیات). ترجمة کورش صفوی. تهران: مینوی خرد.

کالر، جاناتان. (1388 ب). «داستان و گفتمان در تحلیل روایت». گزیدة مقالات روایت. مارتین مکوئیلان. ترجمة فتاح محمّدی. صص 169-161.

کریستن‌سن، آرتور. (1383). داستان بهرام چوبین. ترجمة منیژه احدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

مالمیر، تیمور؛ حسین‌پناهی، فردین. (1391 الف). «اسطوره اژدهاکشی و طرح آن در شاهنامۀ فردوسی». بوستان ادب (شعرپژوهی). سال چهارم. شمارة 14. صص 171-147.

مالمیر، تیمور؛ حسین‌پناهی، فردین. (1391ب). «بررسی ساختاری داستان بیژن و منیژه». متن‌پژوهی ادبی. سال شانزدهم. شمارة 53. صص 132-109.

محمّدی، ابراهیم؛ تیموریان، یونس؛ بهنام‌فر محمّد. (1390). «هم‌سنجی روایت جم در اسطوره و حماسه». متن‌پژوهی ادبی. سال پانزدهم. شمارة 49. صص 30-9.

محمّدی، علی؛ بهرامی‌پور، نوشین. (1390). «تحلیل داستان رستم و سهراب بر اساس نظریه‌های روایت‌شناسی». ادب پژوهی. سال پنجم. شمارة 15. صص 168-141.

نحوی، اکبر. (1384). «نگاهی به روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه». نامۀ فرهنگستان. دورة هفتم. شمارة 28. صص 64-32.

Barthes, Roland. (1977). “The Death of the Author”. Image Music Text, Stephen Heath (trans.). London: Fontana. pp. 142-148.

Foucault, Michel. (1984). "What is an Author?". The Foucault Reader. Joseph V. Harari (trans.). Paul Rabinow (ed.). New York: Pantheon. pp. 101-121.

Metz, Christine. (1974). Film Language: A Semiotics of the Cinema. Michael Taylor (Trans.). Chicago: The University of Chicago Press.