چندمعنایی ترکیبات "چشم" در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 11، شماره 2، دی 1398، صفحه 115-140   

نوع مقاله: علمی - پژ‍وهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2019.39335

نویسندگان

آوا ایمانی¹؛ عادل رفیعی^{* 2}

¹استادیار گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، همدان، ایران

²دانشگاه اصفهان

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی ساخت ترکیبات نام‌اندام "چشم" به عنوان یکی از نام‌اندام‌های فعال فارسی است که در چارچوب صرف ساختی بوی (2010) به تحلیل الگوهای واژه‌سازی ]چشم-[X و X]-چشم[ می‌پردازد و تنوعات معنایی، عمومی‌ترین طرحواره ساختی ناظر بر عملکرد این دو الگوی واژه‌سازی و نیز ساختار سلسله‌مراتبی آنها را در واژگان گویشوران فارسی مورد بررسی قرار می‌دهد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و داده‌ها شامل 66 واژه مرکب است که از جستجو در فرهنگ سخن،  فرهنگ زانسو، پیکرۀ بیجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. فرضیه تحقیق این بود که یک طرحواره ساختی عمومی و چندین زیرطرحواره فرعی، ناظر بر ساخت ترکیبات "چشم" هستند و مفهوم "ویژگی متمایزکنندۀ هستار مرتبط با معنای چشم و X" انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای قابل برداشت از  این دو الگو است. نتایج نشان داد معنای اجزای ساخت و رابطۀ آنها، دانش دایره‌المعارفی، بافت و همچنین استعاره و مجاز مفهومی نقش بسزایی در تعیین معنای واژه‌های مرکب حاصل دارند و در پایان فرضیۀ پژوهش مبنی بر وجود زیرطرحواره‌های مستقل و ساختار سلسله‌مراتبی در الگوهای مذکور رد شد؛ چون واژه‌های مرکب حاصل، صرفاً مواردی از نمون‌یافتگی‌های عینی برگرفته از انتزاعی‌ترین طرحواره‌های ساختی ترکیب، یعنی [N-X]A [X-N]A و [N-N]N هستند و نه برگرفته از زیرطرحواره‌های واژه‌سازی متشکل از "چشم".

کلیدواژه‌ها

صرف ساختی؛ طرح‌واره‌ی ساختی؛ چندمعنایی ساختی؛ ترکیب؛ نام‌اندام

مراجع

1- امیرارجمندی، س. ن.، و عاصی، م. (1392). زایایی فرآیند ترکیب در زبان فارسی. زبان‌شناخت، 4(1)، 1-14.

2- انوری، ح. (1381). فرهنگبزرگ سخن. تهران: سخن.

3- ایمانی، آ.، رفیعی، ع.، و عموزاده، م. (1397). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی، 9(2)، 23-43.

4- ایمانی، آ.، و رفیعی، ع. (1398). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «سر» در زبان فارسی. زبان‌پژوهی، 11(33)، 129-159.

5- ایمانی، آ. (1397). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات غیرفعلی نام‌اندام‌ها در زبان فارسی. رساله دکتری رشته زبانشناسی همگانی، دانشگاه اصفهان.

6- بامشادی، پ. و قطره، ف. (1396). چندمعنایی پسوند «- ی» فارسی: کندوکاوی در چارچوب ساختواژۀ ساختی. جستارهای زبانی، شمارۀ 42، 289-265.

7- بامشادی، پ. و داوری اردکانی، ن. (1397). رویکردی ساختی- شناختی به پسوند «- گار» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی، 9(2)، 66-45.

8- ترابی، س. (1393). بررسی عملکرد وندهای اشتقاقی اسم عامل ساز زبان فارسی در چارچوب صرف ساخت‌محور. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان‌شناسی. دانشگاه اصفهان.

9- دهخدا، ع.‌ ا. (1351). لغت‌نامه. تهران: نشر دانشگاه تهران.

10- رفیعی، ع.، و ترابی، س. (1394). وراثت و انگیختگی رابطه صورت و معنی در واژگان: نمونه‌هایی از واژه‌سازی زبان فارسی. نشریه‌ی علم زبان، 2(3)، 49-64.

11- رفیعی، ع. (1391). صرف ساخت-محور: شواهدی از فرآیندهای واژه‌سازی در زبان فارسی. مجموعه مقالات هشتمین کنفرانس زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی. 327-336.

12- سبزواری، م. (1388). ترکیب‌پذیری معنایی در اسامی مرکّب فارسی امروز. رساله‌ی دکتری زبان‌شناسی همگانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

13- طباطبایی، ع. (1382). اسم و صفت مرکّب در زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

14- طباطبایی، ع. (1393). ترکیب در زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

15- کشانی، خ. (1372). فرهنگ زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

16- ناتل خانلری، پ. (1351). دستور زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

 

17- Adams, V. (1973). An introduction to modern English wordformation. London: Longman.

18- Arcodia, C. F. (2012). Construction and headedness in derivation and Compounding. Morphology, 22, 365-397.

19- Bauer, L. (2008). Exocentric Compounds. Morphology, 18, 51-74.

20- Bisetto, A., & Scalise, S. (2005). Classification of compounds. Lingue e Linguaggio, 4(2), 319–332.

21- Booij, G. (2010). Construction Morphology. Oxford: Oxford University Press.

22- Booij. G. (2012). Compounding and Construction Morphology. In R. Lieber & P. Štekauer (eds.). The Oxford Handbook of Compounding. 322-347. Oxford: Oxford University Press.

23- Goldberg, A. E. (1995). Constructions: A Construction Grammar Approach to Argument Structure. Chicago: Chicago University Press.

24- Hüning, M., & Booij, G. (2014). From compounding to derivation. The emergence of derivational affixes through constructionalization. Folia Linguistica, 42(2), 579-604.

25- Langacker, R. (1987). Foundations of cognitive grammar. Stanford, Calif: Stanford University Press.

26- Rainer, F. (2005). Typology, diachrony, and universals of semantic change in word formation: a Romanist’s look at the polysemy of agent nouns. In Proceedings of the Fifth Mediterranen Morphology Meeting, eds. Geert Booij, Angela Ralli, Sergio Scalise, and Salvator Sgroi. Catania: University of Catania, Faculty of Letters.

27- Ralli, A. (2013). Compounding in Modern Greek. Studies in Morphology, 2, 181-199.

28- Sharifian, F. (2011). Cultural Conceptualisations and language. John Bnjamin Publishing Company.

29- Umbreit, B. (2010). Does love come from to love or to love from love? Why lexical motivation has to be regarded as bidirectional. In A. Onysko & S. Michel (eds.). Cognitive Perspectives on Word-Formation. 301-333. Berlin: Mouton de Gruyter.