مقایسۀ فهرست شاهان اشکانی در متن‌های تاریخی سدۀ سوم تا پنجم ه‍.ق با تمرکز بر تفاوت روایت فردوسی، بیرونی و ثعالبی از شاهنامۀ ابومنصوری

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 211، بهمن 1399، صفحه 45-68   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.60137.0

نویسنده

سید علی محمودی لاهیجانی^*

دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

در بیشتر متن‌های تاریخی سده‌های نخستین اسلامی که بر اساس روایت‌های پیش از اسلام و ترجمۀ آن‌ها نوشته شده است، فهرست‌هایی از نام و سال‌شمار شاهان اشکانی دیده می‌شود که تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد. با در نظر گرفتن این تفاوت‌ها می‌توان فهرست پادشاهان اشکانی را به پنج گروه تقسیم و ریشۀ روایت‌های آن‌ها را بررسی کرد. در این میان تفاوت فهرست پادشاهان اشکانی در شاهنامۀ فردوسی و روایتِ بیرونی از شاهنامۀ ابومنصوری و همچنین سخن ثعالبی از کتابی به نام شاهنامه، این پرسش را پیش می‌کشد که اگر فردوسی شاهنامۀ ابومنصوری را منظوم کرده است، چرا روایت منظوم او با سخن بیرونی از همین کتاب تفاوت دارد؟ در این مقاله کوشش شده تا با روشِ تحلیلِ اسناد نشان داده شود که فهرست فردوسی و بیرونی در کدامیک از پنج گروهِ مورد نظر قرار می‌گیرد. با در نظر گرفتن این نکته می‌توان احتمال داد که دو روایت متفاوت در شاهنامۀ ابومنصوری بوده است؛ نخست روایتی نه چندان دقیق، اما متداول در میان تاریخ‌نویسان که فردوسی آن را به نظم درآورده است و ثعالبی به بخش‌هایی از آن اشاره می‌کند و دیگری جدولی که در متن‌های تاریخی به آن اشاره‌ای نشده و بیرونی آن را به کتاب خود برده است.

کلیدواژه‌ها

فهرستِ اشکانیان؛ شاهنامۀ ابومنصوری؛ شاهنامۀ فردوسی؛ آثار الباقیۀ بیرونی؛ غرر السیر ثعالبی

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1383). «تأملی دربارۀ منابع و شیوۀ کار فردوسی». نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. شمارۀ 192. صص 85-148.

. (1386). «خلاصه مقاله: مقدمه شاهنامه نسخۀ بریتانیا/ لندن (675 هـ.ق)». آینه میراث. دورۀ جدید بهار و تابستان. شمارۀ 36 و 37.

ابن الأثیر، عزّالدین علی بن محمد. (1987). الکامل فی التاریخ. تحقیق أبی الفداء عبدالله القاضی. المجلّد الأوّل. بیروت: طبعة دار الکتب العلمیة.

ابن اثیر، علی بن محمد. (1383). تاریخ کامل. برگردان سید محمد حسین روحانی. ج1. تهران: انتشارات اساطیر.

ابن ندیم، محمد بن اسحق. (1381). الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدّد. تهران: اساطیر.

الإصفهانی، حمزة بن الحسن. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. الطبعة الاولی. بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

اصفهانی، حمزة بن حسن. (1367). تاریخ پیامبران و شهریاران. ترجمۀ جعفر شعار. چاپ دوم. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.

بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. (1353). تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: انتشارات زوّار.

بنداری، فتح بن علی. (1382). شاهنامۀ فردوسی. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. چاپ دوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

البنداری، فتح بن علی. (1932). الشاهنامه. عبد الوهاب عزام. بالقاهرة: مطبعة دارالکتب المصریة.

البیرونی الخوارزمی، ابی الریحان محمد بن احمد. (1878). آثار الباقیه عن القرون الخالیه. با مقدمه و حواشی زاخائو. لایپزیک.

بیرونی، محمد بن احمد. (1377). الآثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

. (1392). الآثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ پرویز سپتمان (اذکائی). تهران: نشر نی.

بی‌نا. (1375). نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب. به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

بی‌نا. (1389). مُجمل التواریخ و القصص. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.

تقی‌زاده، سیدمحمد. (1349). فردوسی و شاهنامۀ او. به اهتمام حبیب یغمائی. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.

الثعالبی، لأبی منصور. (1963). ‏تاریخ غرر السیر:‏ ‏المعروف بکتاب غرر أخبار ملوک الفرس وسیرهم. هرمان زوتنبرغ. طهران: مکتبة الأسدی.

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: نشر قطره.

خالقی مطلق، جلال و محمود امیدسالار. (1393). یادداشت‌های شاهنامه. ج10. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

خطیبی، ابوالفضل. (1393). «اشکانیان در حماسۀ ملّی». تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج2. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. صص 371-420.

. (1381). «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامۀ فردوسی». نامۀ فرهنگستان. شمارۀ 19. صص 54-73.

الخوارزمی، محمد بن احمد بن یوسف الکاتب. (1930). مَفاتیح العُلوم. ج. فان فلوتن. لیدن: بریل.

دادگی، فرنبغ. (1369). بُندهش. گزارندۀ مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.

الدینوری، أبی حنیفة أحمد بن داود. (1330). الأخبار الطوال. محمد سعید الرافع بمساعدة الشیخ محمد الخضری. مصر: مطبعة السعادة.

صفا، ذبیح الله. (1389). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

الطبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الطبری. تحقیق ابو صهیب الکرمی. بیروت: بیت الأفکار.

طبری، محمد بن جریر. (1362). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. جلد دوم. تهران: انتشارات اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

قزوینی، محمد. (1332). بیست مقالۀ قزوینی. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. جلد دوم. تهران: چاپخانۀ مجلس شورای ملی.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1388). نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی. ج7. چاپ دوم. تهران: سمت.

محمودی لاهیجانی، سیّدعلی. (1395). «گزارنده، راوی، شاعر: کلیدی برای حل مسألۀ منابع شاهنامه». دو فصلنامۀ کاوش نامۀ زبان و ادبیات فارسی. سال هفدهم. شمارۀ 33. صص 63-95.

طباطبایی، محیط. (1369). «مقدمۀ اول شاهنامه». فردوسی و شاهنامه. تهران: امیرکبیر. صص 185-193.

المسعودی، علی بن الحسین بن علی. (1973). مروج الذّهب و معادن الجوهر. بتحقیق محمد یحیی الدین عبد الحمید. الجزء الأوَّل. الطبعة الخامسة. بیروت: دار الفکر.

. (1382). مروج الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

. (1938). التنبیه و الإشراف. بتصحیحه و مراجعته عبدالله اسماعیل الصاوی. قاهره: دار الصاوی.

مسکویه، احمد بن محمد بن یعقوب. (2003). تجارب الأُمم وَ تعاقُبُ الهِمم. التحقیق سیّد کسروی حسن. الجزُ الاوَّل. بیروت: دار الکتب العلمیه.

المقدسی، المطهّر بن طاهر. (1903). البَدء وَ التَّاریخ. کلمان هوار. الجزء الثالث. بغداد: مکتبه المثنی.

مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. مجلد اول تا سوم. تهران: آگه.

نحوی، اکبر. (1384). «نگاهی به روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه». نامۀ فرهنگستان. شمارۀ 28. صص 32-64.

نولدکه، تئودور. (1379). حماسۀ ملی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. با مقدمه به قلم سعید نفیسی. تهران: نگاه.

یعقوبی، احمد بن اسحاق. (1382). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. ج1. چاپ نهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.