صوفیان در عصر روشنگری ایرانی (پژوهشی دربارۀ ریشه‌‌های معرفتی، اقتصادی و اجتماعی صوفی‌‌ستیزی در دورۀ مشروطه)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 211، بهمن 1399، صفحه 105-122   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.68161.1020

نویسندگان

عیسی امن خانی¹؛ سعید مهری^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

²دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تصوف یکی از بحث‌‌برانگیزترین جریانات فکری در ایران بوده‌‌، بنیان‌‌های معرفتی تصوف و رفتارهای صوفیان، همواره محل نقدِ منتقدان و مخالفان قرار گرفته است. نزاع با صوفیان غالباً بُعد شرعی و گاه نیز بُعد فقهی داشته است. اما دورۀ مشروطه، جریان خاصی از نقد تصوف پدید می‌‌آید که با همۀ ادوار پیشین نقد تصوف تفاوت دارد. منتقدانِ این دوره، از طبقۀ فقیهان و متکلمان نیستند و انتقاد آنان از تصوف نیز پیرامون سازگاری/ناسازگاری تصوف و شریعت اسلام نیست؛ بلکه این منتقدان، روشنفکرانی هستند که به دلیل آشنایی با دانش‌‌های جدید رفتارها و باورهای صوفیان را به نقد می‌‌کشند و صوفیان و باورها و رفتارهای آنان را مانعی در جهت تحقق هدف خود، یعنی تجدد ایران قلمداد می‌‌کنند. در مقالۀ حاضر، ضمن بررسی انتقادات این روشنفکران بر تصوف در سه بُعد معرفتی، اقتصادی و اجتماعی، نشان می‌‌دهیم که تضاد معرفتیِ عمیقِ روشنفکرانِ لیبرال دورۀ مشروطه با صوفیان برخاسته از جهان‌نگری لیبرالیستی آنان است که مفاهیم بنیادین آن عبارت‌اند از: خودآئینی، تقسیم کار اجتماعی، تولید و ….

کلیدواژه‌ها

نقد تصوف؛ صوفی‌ستیزی؛ روشنفکران مشروطه؛ تجدد؛ لیبرالیسم

مراجع

آدمیت، فریدون. (1349). اندیشه‌‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1350).مکتوبات. تبریز: نشر احیاء.

. (2537).مقالات فلسفی. ویراستۀ ح.صدیق. تبریز: کتاب ساوالان.

. (1351).مقالات. گردآوردۀ باقر مؤمنی. تهران: چاپ‌‌خانه زیبا.

آربلاستر، آنتونی. (1388).لیبرالیسم غرب؛ ظهور و سقوط. ترجمۀ عباس مخبر. چاپ چهارم. تهران: نشرمرکز.

آرون، ریمون. (1391).مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌‌شناسی. ترجمۀ باقر پرهام. چاپ دهم. تهران: علمی و فرهنگی.

اسمیت، آدام. (1357). ثروت ملل. ترجمۀ سیروس ابراهیم‌‌زاده. تهران: انتشارات پیام.

افلاکی، شمس الدین احمد. (1362).مناقب العارفین. ج2.تصحیح تحسین یازیجی.چاپ دوم. تهران: دنیای کتاب.

الگار، حامد. (1369).میرزاملکم‌‌خان. ترجمۀ جهانگیر عظیما-مجید تفرشی. تهران: مدرس.

باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. (1383).اورادالاحباب و فصوص الآداب. ج2. تصحیح ایرج افشار. چاپ دوم. دانشگاه تهران.

بیکن، فرانسیس. (1392). نو ارغنون. ترجمۀ دکتر محمود صناعی. تهران: جامی.

دورانت، ویل. (1392). تاریخ فلسفه. ترجمۀ دکتر عباس زریاب خویی. چاپ بیست‌‌وچهارم. تهران: علمی و فرهنگی.

دورکیم، امیل. (1390).دربارۀ تقسیم‌‌کار اجتماعی. ترجمۀ باقر پرهام. چاپ چهارم. تهران: نشرمرکز.

رازی، نجم‌‌الدین ابوبکر. (1387). مرصادالعباد. تصحیح محمدامین ریاحی. چاپ سیزدهم. تهران: علمی و فرهنگی.

رائین، اسماعیل. (1353).میرزا ملکم‌‌خان. چاپ دوم. تهران: صفیعلیشاه.

زرین‌‌کوب، عبدالحسین. (1379).جستجو در تصوف ایران.چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

عثمانی، ابوعلی حسن‌‌بن احمد. (1388).ترجمۀ رسالۀ قشیریه. تصحیح بدیع‌‌الزمان فروزانفر.چاپ دهم. تهران: علمی و فرهنگی.

عطار، شیخ فریدالدین. (1386).مصیبت نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی.چاپ دوم. تهران: سخن.

. (1391).تذکره‌‌الاولیاء. تصحیح محمد استعلامی.چاپ بیست و سوم. تهران: زوار.

طالبوف، عبدالرحیم. (1347). مسالک المحسنین. بکوشش باقر مؤمنی. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

قاضی مرادی، حسن. (1391). پیرامون خودمداری ایرانیان. تهران: اختران.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1989).الرساله. تحقیق عبدالحلیم محمود و الدکتور محمود بن الشریف. قاهره: دارالشعب.

قمی، ملامحمدطاهر. (1336).تحفه‌‌الاخیار. قم: کتابفروشی طباطبایی.

کاپلستون، فریدریک چارلز. (1388).تاریخ فلسفه. ترجمۀ ابراهیم دادجو. ج3. تهران: علمی و فرهنگی.

کرمانی، میرزاآقاخان. (2000).سه مکتوب. به کوشش بهرام چوبینه. آلمان.

. (بی‌‌تا). صد خطابه. ویراستۀ دکتر محمدجعفر محجوب.شرکت کتاب.

کسروی، احمد. (1323).صوفیگری. چاپ دوم. بی‌‌جا.

. (1322).حافظ چه می‌‌گوید. چاپ دوم. بی‌‌جا.

کیکاووس‌‌بن اسکندر، عنصرالمعالی. (1378).قابوس‌‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هفتم. تهران: علمی و فرهنگی.

گاراندو، میکائیل. (1383). لیبرالیسم در تاریخ اندیشه غرب. ترجمۀ عباس باقری.تهران: نی.

لمان، جنیفر. (1390). ساخت‌‌شکنی دورکیم. ترجمۀ شهناز مسمی‌‌پرست. تهران: مهرویستا.

مارکس، کارل؛ انگلس، فردریش. (1385). مانیفست حزب کمونیست. ترجمۀ محمد پورهرمزان. تهران: انتشارات حزب تودۀ ایران.

مستملی بخاری، اسماعیل. (1390).شرح التعرف لمذهب التصوف. ربع دوم. تصحیح محمد روشن.چاپ سوم. تهران: اساطیر.

ملکم‌‌خان، ناظم‌‌الدوله. (1381).رساله‌‌های میرزا ملکم‌‌خان. گردآوری حجت‌‌الله اصیل.تهران: نی.

میهنی، محمدبن منور. (1381).اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌‌سعید. تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ پنجم. تهران: آگه.

نصر، سیدحسین. (1382).صدرالمتألهین شیرازی و حکمت متعالیه. ترجمۀ حسین سوزنچی. تهران: سهروردی.

نیشابوری، ابوبکر عتیق. (1381).تفسیر سورآبادی. تصحیح سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

واترز، مالکوم. (1381). جامعۀ سنتی و جامعۀ مدرن. ترجمۀ منصور انصاری. تهران: نقش جهان.

هجویری، علی بن عثمان. (1390).کشف‌‌المحجوب. تصحیح دکتر محمود عابدی. چاپ هفتم. تهران: سروش.