صوفیان در عصر روشنگری ایرانی (پژوهشی دربارۀ ریشه‌‌های معرفتی، اقتصادی و اجتماعی صوفی‌‌ستیزی در دورۀ مشروطه)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 211، بهمن 1399، صفحه 105-122   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی.

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.68161.1020

نویسندگان

سعید مهری^{* 1}؛ عیسی امن خانی²

¹دانشجوی دکتری ادبیات فارسی

²دانشیار دانشگاه گلستان

چکیده

تصوف یکی از بحث‌‌برانگیزترین جریانات فکری در ایران بوده‌‌، بنیان‌‌های معرفتی تصوف و رفتارهای صوفیان، همواره محل نقدِ منتقدان و مخالفان قرار گرفته است. نزاع با صوفیان غالباً بُعد شرعی و گاه نیز بُعد فقهی داشته است. اما دورۀ مشروطه، جریان خاصی از نقد تصوف پدید می‌‌آید که با همۀ ادوار پیشین نقد تصوف تفاوت دارد. منتقدانِ این دوره، از طبقۀ فقیهان و متکلمان نیستند و انتقاد آنان از تصوف نیز پیرامون سازگاری/ناسازگاری تصوف و شریعت اسلام نیست؛ بلکه این منتقدان، روشنفکرانی هستند که به دلیل آشنایی با دانش‌‌های جدید رفتارها و باورهای صوفیان را به نقد می‌‌کشند و صوفیان و باورها و رفتارهای آنان را مانعی در جهت تحقق هدف خود، یعنی تجدد ایران قلمداد می‌‌کنند. در مقالۀ حاضر، ضمن بررسی انتقادات این روشنفکران بر تصوف در سه بُعد معرفتی، اقتصادی و اجتماعی، نشان می‌‌دهیم که تضاد معرفتیِ عمیقِ روشنفکرانِ لیبرال دورۀ مشروطه با صوفیان برخاسته از جهان‌نگری لیبرالیستی آنان است که مفاهیم بنیادین آن عبارت‌اند از: خودآئینی، تقسیم کار اجتماعی، تولید و ….

کلیدواژه‌ها

نقد تصوف؛ صوفی‌ستیزی؛ روشنفکران مشروطه؛ تجدد؛ لیبرالیسم

مراجع