نقش و اهمیت راحت‌القلوب، وفات‌نامه و وصیّت‌نامه در شناخت شرف‌الدّین مَنیَری و طریقۀ کبرویۀ فردوسیه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 211، بهمن 1399، صفحه 1-23   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.59824.0

نویسندگان

محمدصادق خاتمی^{* 1}؛ سلمان ساکت²

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از میراث کمتر شناخته‌شده از طریقۀ کبرویۀ فردوسیه، اثری است که در سال 1321 ق. به شیوۀ چاپ سنگی در آگره منتشر شده و شامل سه رسالۀ کوتاه به نام‌های راحت‌القلوب و وفات‌نامه و وصیّت‌نامه است. دو رسالۀ نخست به‌طور مستقیم به شرف‌الدّین منیری (661؟‑782 ق.) پیوند می‌یابد؛ چراکه راحت‌القلوب یکی از ملفوظات به جا مانده از شرف‌الدّین است که اندیشه‌‌های او و نیز طریقۀ کبرویۀ فردوسیه و تعلیمات مشایخ آن را در آینۀ این اثر می‌توان بازیافت. وفات‌نامه نیز گزارش آخرین روز حیات شیخ منیری است که یکی از مریدان خاصّ شیخ با نام زین بدر عربی (م: پس از 782 ق.) نوشته و از چند جنبه، در شمار ارزنده‌ترین متون صوفیانۀ فارسی در شبه‌قارّه است. رسالۀ سوم نیز به‌طور غیر مستقیم با شرف‌الدّین مرتبط است؛ زیرا وصیّت‌نامۀ نجیب‌الدّین فردوسی (م: 732 ق.) است که پیر و مراد شیخ منیری بوده و به‌سبب بررسی علمی آرا و افکار شرف‌الدّین و مشخّص کردن آبشخورهای فکری و تأثّرات وی، از اهمّیت بسیاری برخوردار است. این مقاله بر آن است تا با روش کتابخانه‌ای، ضمن معرّفی کامل این چاپ سنگی و سه رسالۀ منتشر شده در آن، اهمیّت هریک از آن‌ها را در شناخت بیشتر و بهتر شرف‌الدّین و طریقۀ کبرویۀ فردوسیه نشان دهد.

کلیدواژه‌ها

تصوّف در هند؛ شرف‌الدّین منیری؛ ملفوظات؛ راحت‌القلوب؛ وفات‌نامه؛ نجیب‌الدّین فردوسی؛ وصیّت‌نامه؛ طریقۀ کبرویۀ فردوسیه

مراجع

آریا، غلامعلی. (1387). «تصوف در سرزمین‌های گوناگون/ شبه‌قارّۀ هند»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 15، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 441‑447.

ابدالی، محمّد طیّب. (1980 م). الشّرف: حضرت مخدوم جهان شیخ شرف‌الدّین احمد یحیی منیری رح کی حالات، تعلیمات و تصنیفات. ضلع نالنده - بهار: مکتبۀ صوفیاء - خانقاه اسلام‌پور.

ارنست، کارل. (1393). «مکتوب شدن تعالیم شفاهی در طریقۀ چشتیۀ متقدّم». ترجمۀ مسعود فریامنش. آینۀ پژوهش. سال بیست و پنجم. شمارۀ چهارم. 5‑14.

افلاکی العارفی، شمس‌الدّین احمد. (1362). مناقب‌العارفین. ج 1، با تصحیحات و حواشی و تعلیقات به‌کوشش تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب.

انصار، محمّد آصف. (1396). «شیخ شرف‌الدّین احمد یحیی مَنیَری»، در: زبان فارسی در هند: مجموعه مقالاتی پیرامون گسترش زبان فارسی در هند، به‌کوشش دکتر شیخ اشتیاق احمد و دکتر نرگس جابری‌نسب. تهران: هزارۀ ققنوس، 31‑98.

انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.

باخرزی، یحیی‌بن احمد. (1383). اورادالاحباب و فصوص‌الآداب، جلد دوم فصوص‌الآداب. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: مؤسّسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

پورجوادی، نصرالله. (1378). «ادبیات تصوف به زبان فارسی»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 15. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 491‑503.

پورمظفّری، داوود. (1392). «مطالعۀ سبک‌شناختی گفتارنوشت‌های نثر عرفانی (از قرن چهارم تا پایان قرن هفتم)». رسالۀ دکتری. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی مشهد.

«تصوف الف. طریقه‌ها». (1395). در: دانشنامۀ ادب فارسی در شبه قارّه. ج 4. زیر نظر محمّدرضا نصیری. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 389‑400.

جعفری جزی، مسعود و لیلا شوقی (1393). «معدن‌المعانی، ملفوظات احمد بن یحیی منیری». نامۀ فرهنگستان (ویژه‌نامۀ شبه قارّه). شمارۀ سوم. پیاپی 3. 283‑310.

حبیب‌الله. (1394). ذکر جمیع اولیای دهلی. به‌کوشش دکتر مسعود غلامیّه، دکتر یوسف‌بیگ باباپور. تهران: منشور سمیر.

حسنی، عبدالحیّ‌بن فخرالدّین. (1382ق./ 1962م). نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النّواظر. الجزء الاوّل. حیدرآباد الدکن‑الهند: مجلس دایرةالمعارف العثمانیة.

. (1350ق.). نزهة‌الخواطر و بهجة‌المسامع و النّواظر. الجزء الثّانی. طبع تحت مراقبة الدّکتور محمّد عبدالعمید خان مدیر دایرة‌‌المعارف العثمانیه. حیدرآباد الدّکن - الهند: مجلس دایرةالمعارف العثمانیه.

خاتمی، محمّدصادق و دیگران. (1397). «طریقۀ فردوسیه و تأثّرات آن از سلسلۀ کبرویه از رهگذر مکتوباتِ صدی». پژوهش‌های ادب فارسی (گوهر گویا). سال سیزدهم. شمارۀ چهارم. پیاپی 39. 1‑28.

دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: مؤسّسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران با همکاری انتشارات روزنه.

دهلوی، بدرالدّین اسحاق. (1299 ق./ 1882م). اسرارالاولیاء [چاپ سنگی]. کانپور: مطبع منشی نولکشور.

دهلوی کشمیری همدانی، محمّدصادق. (1998م). کلمات‌‌الصّادقین. تصحیح و تعلیق و مقدّمۀ انگلیسی دکتر محمّد سلیم اختر. پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و القریش.

راحت‌‌القلوب و وفات‌نامۀ حضرت مخدوم‌الملک قدّس سرّه العزیز و وصیّت‌نامۀ حضرت خواجه نجیب‌الدّین فردوسی [چاپ سنگی] (1321 ق.). حسب فرمایش رئیسان والادودمان عالی‌خاندان جناب سیّد علی احمد خان صاحب فردوسی الشّرفی و سیّد احمد علی خان صاحب فردوسی الشّرفی رئیسان خانقاه بِهار. به‌اهتمام جناب مولانا وصی احمد صاحب الفردوسی الحنفی الشّرفی المنعمی البِهاری غفر الله ذنوبه. به‌اهتمام محمّد قادر علی‌خان صوفی. آگره: مطبع مفید عام.

رضوی، سیّد اطهر عباس. (1380). تاریخ تصوف در هند. ج 1. ترجمۀ منصور معتمدی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

رمضان‌بن محمّد الشّهیر بـ «رمضان أفندی». (1433ق./ 2012م). شرح رمضان أفندی علی شرح السّعد علی العقائد النّسفیّة. اعتنی بها محمّد هادی الشّمرخی الماردینی. بیروت - لبنان: دارالکتب العلمیة.

ریاضی، حشمت‌الله. (1390). شکوفه‌های عرفان در بوستان هندوستان (سیر عرفان و تصوف اسلامی در هند). تهران: قلم.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1369). دنبالۀ جستجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.

شریفی، آزاده. (1395). «ادبیات صوفیه»، در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قارّه. ج 4. زیر نظر محمّدرضا نصیری. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 400‑417.

شکوهی، فریبا. (1386). «بودا». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج 2. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 52‑54.

شوقی، لیلا. (1391). «تصحیح انتقادی معدن‌المعانی (24 باب نخست) به‌همراه مقدّمه و تعلیقات». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی.

شیمل، آنه ماری. (1389). در قلمروی خانان مغول. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی. تهران: امیرکبیر.

صفا، ذبیح‌الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. جلد سوم (بخش دوم). تهران: فردوس.

عروج‌‌نیا، پروانه و دیگران. (1393). تاریخ و جغرافیای تصوّف. تهران: نشر کتاب مرجع.

غلام سرور لاهوری. (1332 ق./ 1914م). خزینةالاصفیاء [چاپ سنگی]. ج 2. کانپور: مطبع منشی نولکشور.

غوثی شطاری ماندوی، محمّدحسن‌بن موسی. (1391). گلزار ابرار فی سیرالاخیار (در شرح احوال عرفا و مشایخ هند). به‌تصحیح یوسف‌بیگ باباپور. تهران: کتابخانه. موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

فردوسی، شاه شعیب. (1313ق./ 1895م). مناقب‌الاصفیاء [چاپ سنگی]. به‌اهتمام فقیر محمّد بشیر. کلکته: نورالآفاق.

 گولپینارلی، عبدالباقی. (1366). مولویه بعد از مولانا. ترجمۀ دکتر توفیق هـ. سبحانی. تهران: کیهان.

لعلی بدخشی، میرزا لعل‌بیگ. (1376). ثمرات‌القدس من شجرات‌الانس. تصحیح سیّد کمال سیّد جوادی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مجدّدی، محمّد اقبال. (1387). «بدرالدّین سمرقندی»، در: دانشنامۀ ادب فارسی در شبه قارّه. ج 2. زیر نظر فرهنگستان زبان و ادب فارسی. به ‌سرپرستی علی محمّد مؤذّنی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 829.

محدّث دهلوی، عبدالحق. (1383). اخبارالاخیار فی اسرارالابرار. تصحیح علیم اشرف‌خان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

مشار، خانبابا. (1342). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. ج 2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مشرّف، مریم. (1386). «بهاء ولد». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج 2. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 64‑66.

مطیع‌الامام، سیّد. (1372ش/ 1414ق/ 1993م). شیخ شرف‌الدّین احمد بن یحیی منیری و سهم او در نثر متصوّفانۀ فارسی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

منیری، شرف‌الدّین. (۱۹۹۴م). مکتوبات صدی. نسخۀ عهد مصنّف [چاپ عکسی]، (صفحه‌شمار گوناگون). تعارف پروفیسر سیّد حسن عسکری. تقدیم سیّد شاه محمّد اسمعیل روحی. پتنه: خدابخش اورینتل پبلک لائبریری.

. (1319 ق./ 1902‑1901م). سه صدی مکتوبات (مضامین تصوّف و عرفان) [چاپ سنگی]. لاهور: مطبع اسلامی. کتب‌‌خانۀ اسلامی پنجاب.

مولوی، جلال‌الدّین محمّدبن. (1397). مثنوی معنوی. دفتر 4‑6. به‌تصحیح محمّدعلی موحّد. تهران: هرمس: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

النسفی، النّجم و دیگران. (1434ق./ 2013م). شروح و حواشی العقائد النّسفیة لأهل السّنة و الجّماعة الأشاعرة و الماتریدیة. الجزء الثّالث. تحقیق و دراسة الشیخ احمد فرید المزیدی. بیروت - لبنان: دارالکتب العلمیة.

نظام‌الدّین اولیاء، محمّدبن علی. (1390). فوائدالفؤاد: ملفوظات حضرت خواجه نظام‌الدّین اولیاء. [گردآورنده] امیرحسن علاء سجزی. با ‌تصحیح و توضیحات دکتر توفیق هـ. سبحانی. تهران: مؤسّسۀ انتشارات عرفان.

نوشاهی، عارف. (1391). کتاب‌‌شناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبه‌قارّه (هند، پاکستان، بنگلادش) از 1160‑1386 هـ ش/ 1195‑1428 هـ/ 1781‑2007 م. ج 1. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

ووستنفلد، فردیناند و ادوارد ماهلر. (1360 هـ. ش/ 1402 هـ. ق/ 1982م). تقویم تطبیقی هزار و پانصد سالۀ هجری قمری و میلادی با راهنمای تبدیل تاریخ هجری شمسی به میلادی و بالعکس. مقدّمه و تجدید نظر از دکتر حکیم‌الدّین قریشی. تهران: فرهنگسرای نیاوران.

هـ. سبحانی، توفیق. (1377). نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند. تهران: دبیرخانۀ شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی.