بررسی ویژگی‌های شیوة ترجمۀ بین خطّی قرآن: (مورد پژوهی چهار ترجمۀ متعلق به قرن چهارم تا نیمۀ قرن ششم هجری)

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 1، دوره 54، شماره 4، بهمن 1400، صفحه 1-29   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/lts.v54i4.72183

نویسندگان

سودابه قندهاری¹؛ محمد جواد مهدوی^{* 1}؛ علی خزاعی فرید²؛ محمد جعفر یاحقی¹

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²گروه زبان انگلیسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

یکی از شیوه‌­هایی که درگذشته در ترجمۀ متونِ وحیانی از جمله انجیل و قرآن مجید به کار می‌­رفت، شیوۀ ترجمۀ بین خطّی بود. در این شیوه، مترجمان به دلیل حرمتی که برای متن اصلی قائل بودند به ترجمۀ حیثیت متنی مستقل نمی‌­دادند و به شکل لفظ به لفظ ترجمه می‌کردند و ترجمۀ خود را بین خطوط می­‌آوردند. بااین‌حال ترجمه‌­های اوّلیّۀ قرآن کاملاً تحت‌اللفظی نیست و از ابتکاراتی زبانی برخوردار است که بررسی آنها موضوع این مقاله است. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی‑تحلیلی، به واکاوی مقایسه‌­ای و زبان­‌شناختی چهار ترجمۀ بین خطّی کهن قرآن در بازۀ زمانی قرن چهارم تا نیمۀ قرن ششم هجری پرداخته‌­ایم. این چهار متن عبارت‌اند از: ترجمۀ رسمی معروف به ترجمۀ تفسیر طبری و ترجمۀ تفسیر ابوالفتوح رازی در بخش آیات، ترجمۀ قرآن قدس و ترجمۀ قرآن ری. موارد انتخاب‌شده در دو حوزۀ کلّیِ «واژگان» و «نحو» مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است. یافته­‌ها حاکی از آن است که مترجمان به درجات متفاوت به صورت‌های واژگانی و نحوی متن اصلی وفادار بوده‌­اند. به‌عبارت‌دیگر، علی‌­رغم اینکه ترجمه­‌ها درمجموع تحت‌اللفظی هستند، مجموعه‌ای از ویژگی‌­های شاخص واژگانی و نحوی دارند که آنها را به متون ارزشمندی تبدیل کرده است. کاربرد معادل­‌های اصیل فارسی در ترجمة تفسیر طبری و در ترجمۀ قرآن قدس و نیز وجود برابرنهاده‌ای محلی، عمدتاً گویش سیستانی، در ترجمۀ قرآن قدس از جمله این ویژگی‌هاست. در ترجمۀ تفسیر ابوالفتوح رازی و ترجمۀ قرآن ری تأثیرپذیری مترجمان از زبان مبدأ در حوزۀ واژگانی و به‌خصوص در ترجمۀ واژگان دخیل بیشتر مشهود است. در حوزۀ نحوی نیز ترجمه­‌های تفسیر ابوالفتوح رازی و قرآن ری همخوانی بیشتری با اقتضائات نحوی زبان فارسی نشان می‌­دهند.

کلیدواژه‌ها

ترجمۀ بین خطّی؛ قرآن؛ ترجمۀ رسمی (طبری)؛ ترجمۀ تفسیر ابوالفتوح رازی؛ ترجمۀ قرآن قدس؛ ترجمۀ قرآن ری

مراجع

کتاب‌نامه

آذرنوش، آ. (1375). تاریخ ترجمه از عربی به فارسی (از آغاز تا عصرصفوی). تهران، ایران: سروش.

آهنگر، ع.، یوسفیان، پ. و کدخدا، ح. (1395). توزیع جغرافیایی تنوعات واکه­ای گویش سیستانی در دو بخش شهرکی – نارویی و میانکنگی. زبان­شناسی اجتماعی، 1(1)، 21-36.

باطنی، م. (1348). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران، ایران: امیرکبیر.

باقری، م. (1380). واج شناسی تاریخی زبان فارسی. تهران، ایران: قطره.

بهار، م. (1345). واژه­نامه بندهش. تهران،‌ ایران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

بهار، م. (1351). واژه­نامه گزیده های زاد اسپرم. تهران، ایران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

تفضلی، ا. (1348). واژه­نامه مینوی خرد. تهران، ایران: بنیاد فرهنگ ایران.

خرمشاهی، ب. (1372).  قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی ). تهران، ایران: مرکز نشر فرهنگی مشرق.

خزاعی فر، ع. (1383). ترجمۀ ادبی از منظر زبان و فرهنگ مقصد. مترجم، 39، 3-7.

خطیب، الف. (1363). ترجمۀ قرآن ری. تهران، ایران: مؤسسة فرهنگی شهید محمد رواقی.

درویش، م. (1415. ق.).  إعراب القرآن الکریم و بیانه {تفسیر قرآن کریم و بیان آن}. دمشق، سوریه: دارالإرشاد.

دعاس، ح. (1425. ق.). إعراب القرآن الکریم {تفسیر قرآن کریم}. دمشق، سوریه: دارالمنیره و دارالفارابی.

رازی، الف. (1377). روض الجِنان و رَوح الجَنان فی تفسیر القرآن (به کوشش و تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح). مشهد، ایران: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهشهای اسلامی.

رضایی اصفهانی، م. (1383). روش‌ها و سبک‌های ترجمۀ قرآن. ترجمان وحی، 15، 33-61 .

سعدی شیرازی، م. (1368). گلستان سعدی (به کوشش خلیل خطیب رهبر). تهران، ایران: صفی علیشاه.

طبرسی، ف. (1379 ق.). مجمع البیان فی تفسیرالقرآن {تفسیر مجمع‌البیان}. بیروت، لبنان: دارإحیاء التراث العربی.

طبری، م. (1339). ترجمه تفسیر طبری (به تصحیح واهتمام حبیب یغمایی). تهران، ایران: توس.

طبری، م. (1352 ش.).  تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک (ا. پاینده، مترجم). تهران، ایران: اساطیر.

طیّب، م. (1383). نگاهی به سه ترجمه نهج البلاغه از دیدگاه زبانشناسی. مترجم، 39، 57-71.

فرح‌زاد، ف. (1383). ترجمه‌شناسی مکتب لایپزیک. زبان و ادب پارسی، 7(20)، 229-236.

فره­وشی، ب. (1352) فرهنگ زبان پهلوی. تهران،‌ ایران: انتشارات دانشگاه تهران.

قلی­زاده، ح. (1379). مفعول مطلق و معادل ساختاری آن براساس ساختار زبانی قرآن کریم. مجله بنیّات، 7(26)، 90-107.

کریمی نیا، م. (1389).  ساختهای زبان فارسی و مسأله ترجمة قرآن. تهران،‌ ایران: هرمس.

لوئیس، ب. (1382). از بابل تا دیلماج تا مترجم امروزی (ح. کامشاد، مترجم). کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، 67، 38- 49.

محمدی خُمک، ج. (1379). واژه­نامه سکزی (فرهنگ لغات سیستانی). تهران،‌ ایران: سروش.

مشکوة الدینی، م. (1386). دستور زبان فارسی. تهران، ایران: سمت.

مولائی، چ. (1381). مفعول مطلق در زبان فارسی (تحقیقی در حاشیه دستور تاریخی).  زبان و ادب فارسی، 45(185)، 95-102.

میرحاجی، ح. ر.، مرامی، ج. و امانی، ر. (1390). کاربردشناسی اصل تعادل ترجمه‌ای واژگان. ادب عربی، 2، 137- 163.

وهمن، ف. (1355). واژه­نامه ارتای ویراز نامک. تهران، ایران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

یاحقی، م. (1377). فرهنگ­نامه قرآنی. مشهد،‌ ایران: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.

 

Ali, A., Brakhw, M. A., Nordin, M. Z. F. B., & Ismail, S. F. S. (2012). Some linguistic difficulties in translating the Holy Quran from Arabic into English. International Journal of Social Science and Humanity, 2(6), 588-590.

Elimin, S.A. A. (2009). Clause- level foregrounding in the translation of the Quran into English: Patterns and motivations. (Unpublished doctoral dissertation), Manchester university, Manchester, England.

Mackenzie, D. N. (1971). A concise Pahlavi dictionary. London, England: Oxford university press.

Winter, T. N. (1974). Review of new world Bible translation committee`s the kingdom interlinear translation of the Greek scriptures. Retrieved from https:// digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.com/&httpsredir=1&article=1026&context=classicsfacpub

Saifiddin, N. (2008). Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ [Interpretive dictionary of the Tajik language]. Dushanbe, Tajikistan: Rudaki Institute of Language and Literature. 

Fakhriddin, N (2012). Тарҷумаи форсии Қуръони карим ва тафсири он дар қарнҳои 10 То 12, Хуҷанд [Persian translation of the Holy Quran and its interpretation in the 10th to 12th centuries]. Khujand, Tajikistan: Khujand State University.

Muhammadjon, S. (1969). Фарҳанги забони тоҷикӣ [Tajik language dictionary]. Moscow, Russia: Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan.